Stany zachowania monet

Każdy kolekcjoner rozpoczynający swoją przygodę z numizmatyką dość szybko poznaje podstawowe prawa towarzyszące rynkowi kolekcjonerskiemu. Pierwszym z nich jest zdecydowanie znana z gospodarki zasada podaży i popytu. Drugą, mającą równie duży wpływ na ceny poszczególnych walorów, jest zasada mówiąca o tym, że moneta im ładniejsza tym droższa. Jednakże czym w zasadzie jest ten mityczny stan zachowania? Z czym się wiąże i jak go poprawnie określać?

Skala oceny monet w polskim systemie numizmatycznym

W polskim systemie numizmatycznym skala ocen jest w zasadzie pięciostopniowa zapisywana cyframi rzymskimi. Mamy więc stan I – menniczy, stan II bardzo dobry, dla monet o lekkich śladach obiegu, III – dla monet obiegowych, IV – dla monet o znacznym zużyciu obiegiem i dodatkowych wadach, V dla monet praktycznie nieidentyfikowalnych. Odpowiadają one rzecz jasna skalom używanym w innym krajach (I=Stempelglanz=Uncirculated, II=Vorzüglich= Extremely Fine, III=Sehr Schön=Very Fine, IV=Schön=Fine, V=Sehr Gut=Very Good). Co ważne nie jest to koniec, bo do tego dochodzą monety wybite stemplem lustrzanym, dla których istnieją w polskim systemie dwa stany zachowania L i L-.

Brzmi skomplikowanie? A to dopiero początek utrudnień, bowiem istnieją jeszcze stopnie pośrednie np. 3+, czy 1-/1 przeważnie oznaczające, że jedna strona ma skazy, bądź też że moneta wyróżnia się jak na swój stan zachowania, jednak nosi zbyt liczne ślady obiegu, by ocenić ją na stan wyżej. Nie jest to jednakże dalej pełen obraz zagadnienia – niestety, ocena stanu zachowania to proces subiektywny, a więc i różny w zależności od podejścia. Wiele osób czy firm w trakcie określania stanu zachowania monety bierze pod uwagę późniejsze ingerencje (np. czyszczenie, czy gładzenie tła), bądź (w przypadku przestarzałego i z zasady błędnego podejścia) wady bicia, czy krążka.

Do tego dochodzą jeszcze wady innego rodzaju w postaci różnego rodzaju opraw, zawieszek etc. Wiele z nich na przestrzeni lat było mniej lub bardziej wprawnie usuwanych, co dziś rodzi dodatkowe zagwozdki dla kolekcjonerów. Ostatnimi laty na rynku aukcyjnym pojawił się trend, by dla tego typu monet przed stanem zachowania dodawać znak „~” oznaczający, że moneta jest pozastanowa, jednak posiada detale zachowane tak jak dla danego stanu zachowania.

Rysy - jak rozróżnić czyszczenie monety od czyszczenia stempla, oraz jak rozpoznać czyszczenie

Powyższe zagadnienie jest bardzo istotne pod kątem właściwej oceny stanu zachowania danego numizmatu.  Od zawsze budzi to duże wątpliwości, zwłaszcza przy ocenie ze zdjęć, nierzadko lekko poruszonych, bądź nie najlepszej jakości.

Czyszczenie stempla to proces mechaniczny obecny w mennicach przez szereg stuleci. Było to związane z matowieniem oraz korozją stempli, a także ich regeneracją po naprawach. Proces ten pozostawiał często na stemplu wgłębienia, które po wybiciu krążka uwidaczniały się na monecie w postaci wypukłych, przeważnie równoległych linii. 

W przypadku czyszczenia mamy do czynienia z szeregiem metod które możemy podzielić na dwie kategorie główne – czyszczenie mechaniczne i czyszczenie chemiczne.

W przypadku czyszczenia mechanicznego mamy do wyboru wiele różnych narzędzi, z których najpopularniejszymi będą szczotki, ścierki, dremele i maszyny polerskie, a w ostatnich latach również ołówki grafitowe. Po czyszczeniu tego typu metodami na monecie przeważnie pozostają ślady. W przypadku polerowania monety zyskują nienaturalny połysk na wszystkich powierzchniach. W przypadku użycia dremeli i ołówków grafitowych często zaobserwujemy drobne skaleczenia, bądź wybłyszczenia danych części monet. Z kolei użycie szczotek spowoduje równoległe rysy. Co bardzo istotne wszystkie ślady mechanicznego czyszczenia (poza polerowaniem) będą wklęsłe. 

Z uwagi na złudzenia świetlne obecne na zdjęciach warto więc wszelkie monety, co do których mamy wątpliwości oglądać na żywo. Taką możliwość dają nam rzecz jasna profesjonalne Domy Aukcyjne.

Czyszczenie chemiczne to z kolei co do zasady mycie monet w różnych odczynnikach chemicznych. Nieprofesjonalne czyszczenie tego typu pozostawia ślady w postaci wytrawienia metalu, lub pozostałości patyny i nalotów.

Justunek i inne wady produkcyjne

Monety bite ręcznie, czy półmechanicznie były obciążone licznymi wadami produkcyjnymi. Dziś, dla niektórych bywają one powodem do zaniżania stanu zachowania monety pomimo iż były na niej od nowości. Jest to błędne podejście, gdyż na jego zasadzie monetę wyjętą świeżo spod stempla lecz niedobitą należy ocenić na stan inny niż menniczy, a więc postąpić wbrew obiektywnym faktom. 

Do najpowszechniejszych wad produkcyjnych należą justunek, wady blachy, niedobicia oraz pęknięcia na stemplu.

Justunek to mechaniczne pozbawienie krążka nadwyżki metalu, tak aby spełniał on wagomiary przepisane stopą menniczą. Czynność ta wykonywana była w mennicy za pomocą pilników. W jej efekcie na monetach pojawiają się w poszczególnych miejscach rysy oraz niedobicia spowodowane zbyt wklęsłą powierzchnią krążka w danym miejscu przed jego wybiciem. 

Wady blachy to różnego rodzaju niedoskonałości wynikające ze złego przygotowania blach lub krążków. W efekcie moneta może być porowata, może posiadać purchle wynikające z wewnętrznej korozji, lub też posiadać szereg wad widocznych na powierzchni w postaci ubytków. Warto mieć na uwadze w tym wypadku, że nie każdy brak blachy jest wadą blachy, niekiedy monety ulegały zniszczeniu już na etapie bicia, lub wycinania – dotyczy to zwłaszcza cienkich monet niskich nominałów bitych ze srebra słabej próby.

Niedobicia to najpowszechniejsza wada monet bitych ręcznie. W jej efekcie po obu stronach monety w danym miejscu brak fragmentów rysunku, które nie mogły zostać wytłoczone przez stemple z uwagi na nierównomierne rozwalcowanie blachy, a co za tym idzie nierównomierną powierzchnię krążków. Wada ta bywa irytująca dla kolekcjonerów głównie z uwagi na utrudnienie identyfikacji danej monety, jednakże nie powinna wpływać na ocenę stanu zachowania.

Pęknięcia stempli to wada wynikająca ze złego zahartowania stempli bądź ich nadmiernej eksploatacji. Na monetach jest widoczna w postaci uszkodzonych liter, czy elementów wizerunku, często podobnych do nadlewek metalu.

Popularne

Sigismond III Vasa (1587-1632). 80 ducats 1621 SA / II - VE, Bromberg (Bydgoszcz).

1 300 000 EUR

Zygmunt III Waza, DONATYWA 10-dukatowa Gdańsk 1614 - Samuel AMMON

105 970 EUR

Jan II Kazimierz, Talar Gdańsk 1649 GR - RZADKI, zawinięte ogony - PIĘKNY

5 952 EUR

Wolne Miasto Gdańsk, 25 guldenów 1930

2 381 EUR

Grading i skala Sheldona

Kolejnym zagadnieniem związanym ze stanem zachowania monet jest grading i powiązana z nim skala Sheldona.

Według tej skali, używanej głównie w Stanach Zjednoczonych stan zachowania monet ocenia się według 70-stopniowej skali. Według tej skali stan zachowania monet dzieli się na:

• Mint state od 60 do 70
• About Uncirculated od 50 do 58
• Extremely Fine od 40 do 45
• Very Fine od 20 do 35
• Fine od 12 do 15
• Very Good od 8 do 10
• Good od 4 do 6
• niższe stopnie dla monet o bardzo słabej czytelności.

Gdyby odnieść to do polskiej skali należałoby uznać:

• stan 1 to odpowiednik w skali Sheldona MS64 do MS70
• stan 1-/1 to MS62-63
• stan 1- to AU58-MS62
• stan 2+/1- to AU55-58
• stan 2+ to AU50-55
• stan 2/2+ to XF45-AU50
• stan 2 to XF40-45
• stan 2-/2 to VF35-XF40
• stan 2- to VF30-35
• stan 3+ to VF20-30
• stan 3 to VF20-25
• stan 3-/3 to F15
• stan 3- to F10
• niższe stany odpowiadają notom od 1 do 10.

Tyle teoria. Niestety w praktyce skala amerykańska nie pokrywa się tak dobrze ze skalą europejską. Wynika to w dużej mierze z faktu, iż przygotowana została do oceny monet bitych w pełni mechanicznie, a więc amerykańskich. I o ile sprawdza się w przypadku monet europejskich od wieku XIX do czasów współczesnych, to często jest ciężka do użycia w przypadku monet bitych przed wiekiem XIX.

Według tej skali oceniają jednak monety graderzy z różnych firm. Do największych z nich, zarazem o największej renomie należą amerykańskie NGC i PCGS mające swoje biura w Europie.

To właśnie w ich slabach najczęściej spotkamy monety na aukcjach numizmatycznych, gdyż cieszą się one dużym zaufaniem. Co ważne, grading wprowadził uzupełnienie do skali Sheldona. W przypadku wszystkich monet wprowadzono dwa wyróżniki - + dla monet o detalu maksymalnie zbliżonym do następnego stopnia w skali, oraz * dla monet o wyjątkowej jak dla swojego stanu zachowania prezencji. W uproszczeniu można stwierdzić, że oba te wyróżniki mają podkreślić ponadprzeciętność pozycji w danej nocie. 

Drugim wyróżnikiem wprowadzonym do skali są kolory wprowadzone dla monet miedzianych. W zależności od ilości zachowanej czerwieni monety otrzymują notę kolorystyczną RD (red), RB (red brown), lub BN (brown).

Ponadto monety czyszczone bądź o innych wadach nabytych są oceniane bez noty numerycznej jako niemożliwej do określenia.

Skala oceny stanów zachowania w innych krajach

Cenną wiedzą jest znajomość stopni oceny w innych krajach. Tabela ma charakter czysto orientacyjny ponieważ w różnych krajach stosuje się nieco odmienną metodologię oraz skalę. Pozwala jednak zorientować się w stanie zachowania monety jeśli stan jest opisany wyłącznie symbolami używanymi w danym kraju.

Jak oceniać monety?

Jak widać na ocenę stanu zachowania monet wpływ mają różne czynniki. Różne osoby oceniają go w różny sposób i należy pamiętać, że każdorazowo jest to proces subiektywny. 

Właściwej oceny stanu zachowania jako takiej w zasadzie nie ma, ponieważ każdy może brać pod uwagę różny stopień zużycia obiegiem. Niewłaściwym jednak jest zaniżanie ocen stanu zachowania z uwagi na wady nabyte takie jak ślady czyszczenia, czy wady produkcyjne. 

By właściwie ocenić stan zachowania monety należy wiedzieć jak powinna wyglądać moneta w stanie menniczym, tj. z nienaruszonymi detalami. Tylko wtedy zyskamy właściwy punkt odniesienia. Warto też poznać specyfikę danego nominału – inaczej będzie się oceniało monety XIX-wieczne, inaczej srebro nowożytne, a jeszcze inaczej antyczne monety bilonowe, które niekiedy mają srebrzenie, a niekiedy wcale go nie posiadają.

Ponadto warto wypracować sobie własne standardy cech dodatkowych, niezwiązane ze stanem zachowania sensu stricto, a więc zmiany korozyjne, czy różne rodzaje patyny. Dla niektórych monety z powierzchniową korozją, czy w kolorowej patynie nie mogą trafić do zbioru nawet jeśli mają idealne detale, gdyż drażnią właściciela przy każdym oglądaniu zbioru.