BRZEŚĆ NAD BUGIEM, KALISZ, MURNAU AM STAFFELSEE. Archiwum kapitana Teodora ...

BRZEŚĆ NAD BUGIEM, KALISZ, MURNAU AM STAFFELSEE. Archiwum kapitana Teodora Białobrzeskiego: zbiór pamiątek po polskim oficerze okresu II RP (w III 1939 r. był on adiutantem w 82 Syberyjskim Pułku Strzelców im. Tadeusza Kościuszki), który w okresie II wojny światowej był więźniem Oflagu VII A Murnau. Zbiór obejmuje album ze zdjęciami, zdjęcia luźne, mapki, listę oficerów, kartki świąteczne, korespondencję Teodora Białobrzeskiego z bratową jego żony Zofią Sumińską w latach 1940-1945:
I. Album ze zdjęciami, wykonany przez jeńca przebywającego w Oflagu VII A Murnau, kapitana Izbickiego; część zdjęć opatrzona pieczęciami obozowymi i odręcznymi opisami, wewnątrz, na 14 kartach, następujące fot.: 1) zdjęcie Marii Białobrzeskiej, żony Teodora; 2) oryginalna gwiazda betlejemska z życzeniami, prawdziwymi kwiatami i banderolą, w którą włożony był opłatek (poniżej odręczny opis: Przysłany opłatek / przez Marylę; 3) zdjęcie okupacyjne Marii Białobrzeskiej z 1942 r.; 4) popis muzyczny u Sułkowskich, na fot. widoczna Maria; 5) scena ogrodowa z dziećmi i Marią, VII 1939; 6) nieustalony budynek – najprawdopodobniej miejsce zamieszkania Marii podczas okupacji; 7) zdjęcie polskiego żołnierza wykonane w zakładzie W. Michnowskiego w Bydgoszczy; 8) obozowy portret Teodora Białobrzeskiego pastelem, autorstwa obozowego artysty, M. Poznańskiego, 10 X 1941 (M. Poznański / Murnau 10.X.41); 9) zdjęcie majora Rosińskiego, dowódcy I batalionu 82 syberyjskiego pułku piechoty (mjr. Rosinski dowódca I baonu / 82 syb.,p. strz. – poległ 2 września / 1939 r. pod Dziadakami...); 10) wnętrze nieustalonego kościoła w czasie mszy (Fotografie nadesła // ne przez kapłana / pułkowego ks. Micha // luka z Podlasia); 11) duchowni wchodzący do kościoła zapewne podczas tej samej uroczystości; 12) zdjęcie nieustalonego oficera; 13) zdjęcie zbiorowe grupy oficerów z naniesionym numerem 479 w lewym dolnym rogu (Oficerowie 82 Syberyjskiego Pułku Strzelców (...) od lewej: Białobrzeski sł. st. [służba stała], Soczewiński ppor. rez [podporucznik rezerwy] (nad B), por. sł. st. Jarek, / Dąbriewicz kpt. st. sł., Pach mjr. sł. st.; (w binoklach nad J. – ppor. Rez. Matyja), mjr. wet. [weteran?] 30 Dyw Pol. / Switaj kpt sł. st. w binoklach) nad J – Rutkowski ppor rez., w prawo od R. / Kaczmarek ppor rez. nad / pr. Brąkowiecki (za Zaborszczykiem), Orinczyc ppor rez. (w tyle) / kpt. Zaborszczyk – J. Krajny, Klepacki za Switaj; 14) zdjęcie obozu w Murnau – widok ogólny na plac apelowy ze zgromadzonymi; 15) jeńcy na tle baraków; 16) zdjęcie zbiorowe oficerów w mundurach, wykonane przez komendanturę obozu (Gen. Dyw. Rómmel Juliusz (w rogatywce) / pułk. Art. Korycki najstarszy obozu (w prawo od gen. R.) / Buczek (po lewej od gen. R.) / pułk. dypl. Wiloch b. dea. 82 sps. (drugi od prawej) / ks. Kirszne – kapelan obozu / kpt. Kokociński Zygmunt – adjutant najst. Obozu – stoi za kapelanem / w butach; 17) zdjęcie zbiorowe jeńców, w lewym dolnym rogu naniesiony numer 219, na verso autografy 15 oficerów widocznych na zdjęciu – brak dwóch (Mieszkańcy izby 101 bloku B z przyjacielami / pod zdjęciem tekst w trzech kolumnach: stoją od lewej: / Por. Zimmer / przy Ppor. Kapko / Ppor. Krzyzamiarz (?) / Ppor. Tomaszewski Kazimierz / Por. Ciuruś / (...) / przyj. kpt. / kpt. Jagodziński / przyj. kpt. / Siedzą od lewej / Por. Zakrzewski / Por. Zakrzewski / kpt. Chodań / Karczewski / Izbicki (wykonawca tego albumu) / Foltyn / Cichorzewski / Białobrzeski / Guliński); 18) grupa wyższych oficerów, w lewym dolnym rogu naniesiony numer 45; 19) grupa 26 oficerów, w lewym dolnym rogu naniesiony numer 277, na verso autografy 16 oficerów (Siedzą od lewej: kpt. Sikorski / Konociński / Pułk. / ppor. Ranus / kpt. Dąbciewicz / Białobrzeski; 20) grupa 22 oficerów, w lewym dolnym rogu naniesiony numer 775 (stoję nad cyfrą / w środku w furażerce na pierwszym planie najwyższy – mjr dypl. Szatkowski / (mąż Kossak- Szczuckiej) / za nim Por. Rowiński z 70 pp.; 21) grupa 24 oficerów, w lewym dolnym rogu naniesiony numer 80 (w prawo ode mnie: Por. Jarek z 82 sps. / Ppopr. Matyja / Rutkowski za mną / Nowik / rtm Gajewski; 22) zdjęcie z premiery popularnej farsy Papa się żeni w teatrze obozowym, V 1941 (prapremiera spektaklu w Wilnie w 1926 r.); zadziwia jakość kostiumów, zwłaszcza kobiecych; 23-27) zdjęcia z premiery sztuki Kłopoty babuni, X 1941 (w roli babuni mjr Dobrzański); 28) wnętrze kaplicy obozowej w Murnau i modlący się oficer; 29) zdjęcie kpt. Mamunowa i odręcznie wpisany nekrolog – kpt. Mamunow jest bohaterem reportażu literackiego Melchiora Wańkowicza, który puścił wodze fantazji i opisał dwie szczęśliwie zakończone ucieczki Mamunowa: jedną z więzienia obozowego na teren obozu, gdzie ukrywał się wśród kolegów, a drugą z obozu na Bałkany; w rzeczywistości kpt. Mamunow, oskarżony przez Niemców o rozstrzeliwanie cywilów (tak naprawdę niemieckich dywersantów), uciekł na teren obozu, ukrywał się na strychu jednego z baraków, jednak po 3 miesiącach nie wytrzymał i popełnił samobójstwo; 30) zdjęcie nagrobków 4 oficerów zmarłych w Murnau: kpt. Edwarda Mamunowa, mjr. Jacka Decowskiego, chór. Jana Lewickiego, Franciszka Stachowicza; 31) kwatera polskich oficerów na cmentarzu w Murnau – widocznych 10 nagrobków; 32) portret obozowy Białobrzeskiego, rys. ołówkiem autorstwa Jana Jagmin-Sadowskiego (28 XII 39 / JSadowski / Murnau); 33) zdjęcie 56 Pułku Piechoty Wielkopolskiej z Krotoszyna (Krotoszyniacy / od lewej siedzi chor. Fątorerz, nad kapelanem P. Zbierski / w środku: płk. Siuda, dca Baonu 56 p.p. wlkp. na wojnie 1920 r.); 34) zdjęcie oficerów (Przeważnie oficerowie z Dywizji Syberyjskiej); 35) karykatura Białobrzeskiego, tusz lawowany, sygnatura nieczyt.; st. db., okładka twarda, półpłócienna, z przetarciami, bok spięty sznurem; format 4o;
II. Zdjęcia luźne, różne wymiary: 1-2) dwie identyczne fot. opisane jako zdjęcia ze święta pułkowego 82 Syberyjskiego Pułku Strzelców im. Tadeusza Kościuszki, które miało miejsce 1 VIII 1942 r., pokrywające się ze zdjęciem 13. z albumu; na verso jednego ze zdjęć opis działań bojowych z informacją, że poddali się w twierdzy Modlin, a sztandar pułkowy został zakopany na jej terenie i odkopany w 1949 r.; na verso drugiego zdjęcia opis: z wyjątkiem rotmistrza nad cyframi fotogr. / – oficerowie 82-go i mjr. wet. dywizji / w środku; zdjęcia sprzed 1939; 3) wycieczka garnizonu śremskiego do Kórnika, fot. na tle zamku, w środku Maria Białobrzeska (Wycieczka do Kórnika / ze Śremu / Fotografia na tle zamku / 1935 r.); 4) korpus oficerów 56 pp. Strzelców Wielkopolskich z Krotoszyna 1935-1938; 5-7) trzy zdjęcia oficerów 82 Syberyjskiego Pułku Piechoty podczas obozu w Worochcie, na fot. widać kpt. Białobrzeskiego oraz dowódcę pułku Stanisława Wilocha; 8-20) zdjęcia z Włoch, gdzie kpt. Białobrzeski służył w jednostkach generała Andersa po wyjściu z Murnau – sześć zdjęć z wycieczki na Monte Cassino z 24 II 1946 r., zdjęcie z wycieczki do Pompejów, zdjęcie z obozu przejściowego pod Neapolem przed odjazdem do Anglii, dwa zdjęcia z ćwiczeń wojskowych, dwa zdjęcia ze statkiem S.S. Marine Raven z VII 1946 r., który przewoził oficerów do Anglii, zdjęcie Białobrzeskiego i jego kolegów przed koszarami (w środku siedzi Sawa, biskup Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, pełniący obowiązki wojskowego biskupa prawosławnego Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, generał brygady na czas wojny Wojska Polskiego); wszystkie fot. cz.-b., w st. bdb.; wymiary: od 52x63 do 160x116 mm;
III. Pamiątki: 1) zaproszenie na święto pułkowe 56 pp. Wielkopolskiej dla kpt. Teodora Białobrzeskiego, Murnau 3 VI 1942 r.; 2) zaproszenie na opłatek organizowany w święta Bożego Narodzenia 1940 r. przez oficerów 56 pp., wewnątrz rysunek odznaki pułkowej oraz podpisy trzech oficerów; 3) Wielkanoc 1941 r. – życzenia dla kpt. Białobrzeskiego z autografami 14 oficerów, z podpisem m.in. dowódcy 82 pp. Stanisława Wilocha i wizerunkiem odznaki pułkowej; 4) wizytówka kpt. Białobrzeskiego z okazji świąt Bożego Narodzenia 1941 r. z życzeniami, wyrysowana odznaka pułkowa; 5) książeczka pamiątkowa kpt. Białobrzeskiego z autografami m.in. gen. Jana Kruszewskiego, gen. Waleriana Czumy, gen. Leopolda Cehaka, gen. Franciszka Dindorfa-Ankowicza (?), płk. Stanisława Wilocha itd., łącznie 35 oficerów, na okładkach odznaka pułkowa 82 pp. i emblemat pułkowy wyobrażający stylizowanego orła z literą S na tarczy biało-zielonej, w środku odręczny plan Brześcia nad Bugiem i obozu w Murnau; 6) kartka z życzeniami w jęz. francuskim z okazji Bożego Narodzenia 1944 r.; 7) lista oficerów sporządzona najprawdopodobniej ręką kpt. Białobrzeskiego, zawierająca listę towarzyszy z baraku; 8) bilet komunikacji miejskiej z Monachium, z którym podróżował po mieście Białobrzeski; 9) wycinek gazetowy o poszukiwaniu Kazimierza Krajeckiego, oficera 82 pp.; 10) kartka z odręcznym napisem: Święto pułkowe / 82 Syberyjskiego / Pułku Strzelców / im. T. Kościuszki / Brześć nad Bugiem / dnia 1 VII. 1942 / w Murnau / Oflag VII a;
IV. Korespondencja Teodora Białobrzeskiego: 9 listów na blankietach obozowych, z lat 1940-1945 do szwagierki (bratowej żony), Zofii Sumińskiej, żony zamordowanego w Charkowie oficera, Tadeusza Sumińskiego, która podczas wojny pracowała w aptece w Kaliszu; opowiadają m.in. o przybyciu jeńców z Powstania Warszawskiego; wszystkie listy w st. bdb. i db., miejscami nieznaczne naddarcia, niewielkie zabrudzenia; wymiary po rozłożeniu: ok. 150x345 mm, jedna karta o wymiarach: 148x98 mm; pieczątki oflagowe, np. Oflag VII A / 13 / Geprüft, napisy administracji obozu: Auf diese Seite schreibt nur der / Kriegsgefangene! / Deutlich nur mit Bleistift auf die Zeilen schreiben! / Na tej stronie pisze wyłącznie jeniec wojenny! / Pisać tylko ołówkiem, wyraźnie i nad liniami!, itd.;

Teodor Białobrzeski był żołnierzem 82 Syberyjskiego Pułku Strzelców im. Tadeusza Kościuszki. Określenie syberyjski użyty w jego nazwie wywodził się z sytuacji w jakiej znalazło się wielu polskich żołnierzy pod koniec I wojny światowej. Tworzono z nich oddziały polskie, takie jak sformowany w Ufie 1 VII 1918 r. Pułk Strzelców Polskich im. Tadeusza Kościuszki, który od 25 I 1919 r. wchodził w skład 5 Dywizji Strzelców Polskich (dowodzonej przez Kazimierz Rumszę). Żołnierze tej jednostki walczyli na terenie Syberii z bolszewikami. W II 1920 r. znajdowali się w Harbinie w Mandżurii, skąd pułk został ewakuowany angielskim okrętem i przybył 1 VII 1920 r. do Gdańska. W VIII 1920 r. 1 Syberyjski Pułk Piechoty wszedł w skład 5 Armii i brał udział w walkach przeciwko bolszewickim oddziałom 4 Armii i 3 Korpusu Konnego Gaj-Chana. 22 VIII 1921 r. zmieniono nazwę 1 Syberyjskiego Pułku Piechoty na 82 Syberyjski Pułk Piechoty. Od X 1921 r. pułk stacjonował w Brześciu nad Bugiem, na terenie Okręgu Korpusu Nr IX. Decyzją Józefa Piłsudskiego jako Ministra Spraw Wojskowych w dniu 19 V 1927 r. jako data święta pułkowego został ustalony dzień 1 lipca. Minister Spraw Wojskowych generał dywizji Tadeusz Kasprzycki 31 XII 1937 r. nadał mu ostatecznie nazwę 82 Syberyjski Pułk Strzelców imienia Tadeusza Kościuszki. We IX 1939 r. pułk walczył w składzie 30 Dywizji Piechoty, którą dowodził gen. Leopold Cehak m.in. w obronie twierdzy Modlin. Po klęsce wrześniowej wielu oficerów 82 Syberyjskiego Pułku Strzelców imienia Tadeusza Kościuszki znalazło się w niewoli – wśród nich był Teodor Białobrzeski, którego więziono w Oflagu VII A Murnau. Obóz ten utworzono w zbudowanych w 1939 r. koszarach batalionu pancernego w bawarskim mieście Murnau am Staffelsee. W niewoli przebywali w nim m.in. kontradmirał Józef Unrugg oraz wielu generałów (Roman Abraham, Franciszek Alter, Władysław Bończa-Uzdowski, Władysław Bortnowski, Leopold Cehak, Jan Chmurowicz, Walerian Czuma, Franciszek Dindorf-Ankowicz, Juliusz Drapella, Janusz Gąsiorowski, Edmund Knoll-Kownacki, Wincenty Kowalski, Emil Krukowicz-Przedrzymirski, Jan Kazimierz Kruszewski, Tadeusz Kutrzeba, Józef Kwaciszewski, Stanisław Małachowski, Czesław Młot-Fijałkowski, Bernard Mond, Zygmunt Piasecki, Wacław Piekarski, Tadeusz Piskor, Zygmunt Podhorski, Zdzisław Przyjałkowski, Juliusz Rómmel, Jan Jagmin-Sadowski, Antoni Szylling, Stanisław Taczak, Wiktor Thommée, Juliusz Zulauf). Jeńcy rozwinęli szeroką działalność samokształceniową i kulturalną (stworzono np. teatr). Istotne znaczenie miało dla nich to, że mogli drogą pocztową utrzymywać łączność z rodzinami i przyjaciółmi w okupowanym kraju. Otrzymywali tą drogą także paczki żywnościowe, które pomagały im przetrwać trudne obozowe warunki. 29 IV 1945 r. do obozu wkroczyli żołnierze amerykańskiej 12 Dywizji Pancernej gen. mjr. Rodericka R. Allena. Wyzwolenie nie oznaczało jednak dla wielu żołnierzy powrotu do kraju. Sprzeciw wobec narzuconego przez ZSRR reżimu i niezgoda na zmianę granic państwa sprawiała, że często wybierali oni życie na obczyźnie.