Edward Okuń, DONZELLA, 1910

87,8 x 47,5cm - olej, deska

olej, deska, rama z papier mâché, 87,8 x 47,5 cm (z ramą)

sygn, l.d.: EOKVŃ | 1910

na odwrocie:

–  nalepka Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie (druk, pieczęć, tusz): No 18124 Autor Edward Okuń | Tytuł Donzella Rodzaj dzieła | Cena 500 Własność Data nadesłania 191;
–  obok nalepka TZSP (druk, pieczęć, tusz): 18322 Autor Okuń Edward 183[22] | Tytuł Donzella wykonanie ol Cena Właściciel;

– poniżej nalepka wypełniona długopisem: MŁODA POLSKA | Słowa obrazy przestrzenie | 9.10 – 31.12.2007 r. | MUZEUM LITERATURY | im. A. Mickiewicza Warszawa

 

Portret Donzelli niewątpliwie stanowi dzieło wyjątkowe w sztuce Młodej Polski, nie jest natomiast odosobniony w twórczości Edwarda Okunia, jednego z najwybitniejszych przedstawicieli polskiego modernizmu: Okuniowi stale „dźwięczała w duszy“ struna baśniowa i symboliczna, której wtórował zachwyt nad włoskim pejzażem. Chociaż sam kiedyś napisał do Przesmyckiego: „mam wiele w głowie (niestety) naszych tematów“, nigdy nie został artystycznym patriotą, malującym sceny rodzajowe z podkrakowskiej wsi, ukraiński step czy jesienne obłoki nad litewskim dworkiem – pisała Małgorzata Biernacka, badaczka jego twórczości: (M. Biernacka, Literatura, symbol..., s. 41). W malarstwie Okunia pojawiają się zatem postacie fantazyjnych księżniczek i książąt, odzianych w bogato zdobione stroje. Obrazy te, często bazujące na literaturze, czerpiące z mitów i legend, artysta przysyłał na wystawy do Polski z Italii, gdzie w roku 1898 na niemal dwie dekady osiadł. Nota bene jego emigracja nie była powodowana motywacjami czysto artystycznymi. Jej przyczyny były prozaiczne; w tym czasie utrzymanie we Włoszech było znacznie mniej kosztowne niż w kraju.

Historycy włoskiej literatury spierają się, czy jest postacią fikcyjną, czy też historyczną. Compiuta Donzella, której imię – czy też może raczej przydomek – znaczy „Panna Doskonała“, żyła we Florencji w XIII w.

Była pierwszą poetką, która pisała w języku włoskim; postacią wyjątkową na tle swej epoki. Donzelli przypisuje się trzy sonety. W jednym z nich autorka opłakuje nieszczęśliwą miłość, jaka wraz z wiosną rozkwita w jej sercu. W innym zaś mówi o swym powołaniu do życia zakonnego oraz bezradności wobec zamiarów ojca, który, wbrew jej woli, chce wydać córkę za mąż za obcego jej mężczyznę.

W rysach renesansowej poetki rozpoznajemy Zofię Okuniową. Zarówno wcześniej, jak i później, była przez męża bardzo często portretowana. Zofia użyczyła swej fizjonomii np. Afrodycie lub Safonie z Laus vitae. Z ukochaną artysta przedstawił się na słynnym Autoportrecie z żoną (1900, Muzeum Mazowieckie w Płocku), w którym bohaterowie, odziani w stroje z epoki quattrocenta, są ukazani na tle włoskiego pejzażu.

Pejzaż na wyżej wymienionym autoportrecie oraz widoczny za Donzellą to widok Anticoli Corrado. W tym „rzymskim Barbizonie“ Okuń miał swoją pracownię przy Via Celestino Celestini. Widoki stąd często malował, jednak niewiele z nich przetrwało. Donzella zalicza się do nielicznych, które dziś są znane.

W malarstwie Okunia, podobnie jak w sztuce okresu romantyzmu, pejzaż odgrywa istotną rolę, stanowiąc element charakterystyki postaci, w myśl romantycznej zasady, iż pejzaż określa żywą istotę, która w sposób konieczny musi z niego wynikać i do niego należeć. (por. Małgorzata Biernacka, Literatura, symbol..., s. 172-173). Wybitny symbolista, jakim był Okuń, zaszyfrował zatem w tym na pierwszy rzut oka bardzo dekoracyjnym i przyjemnym portrecie młodej damy na tle pejzażu, bardzo bogate treści. Warto bliżej przyjrzeć się przedstawionym tu motywom widocznym w otoczeniu portretowanej.

Góra oznacza stałość, niewzruszoność, samotność, ale i – wzniosłe myśli, życie ludzkie, miejsce spotkania człowieka z Bogiem. Symbol ten jednocześnie odnosi się do kobiety, młodości, czystości. Oznacza płodność, ale zarazem – jako przeciwieństwo żyznej doliny – bezpłodność. Cyprys to stały element włoskiego krajobrazu. Jako roślina wiecznie zielona, o drewnie nie ulegającym zepsuciu, drzewo to oznacza trwałość, nieśmiertelność, życie pośmiertne, płodność, wierność, a równocześnie: jałowe piękno, śmierć i żałobę, smutek, rozpacz. Szczególne znaczenie posiada natomiast owoc granatu, którego kształt widnieje na sukni poetki. Motyw ten bardzo często spotyka się na obrazach okresu renesansu, m.in. jako wzór tkanin. Granat jest symbolem Chrystusa; przez swą czerwoną barwę, związany z krwią, oznacza też życie i śmierć (ziarno pod ziemią ożywa i kiełkuje). W XIX wieku pamiętano o dawnej symbolice granatu, który ponadto już od starożytności był symbolem miłości (rozłączone korzenie splątują się na nowo) i płodności (żeński symbol erotyczny), związku, wierności, jedności. Nośnikiem znaczenia mogą być też barwy sukni portretowanej; brąz oznacza wyrzeczenie się, zimę, bezpłodność, złoto natomiast – nieśmiertelność, duchową doskonałość, miłość, płodność. Ptaki siedzące na tle nieba mogą być symbolem duszy, zasady żeńskiej, płodności, miłości, dziecka, czystości, natchnienia, wolności. Szczygieł, mały ptaszek chroniący się w gęstwinie ciernia, to znów symbol Chrystusa. Gil natomiast jest ckliwo uczuciowym trubadurem, zaś sikorka uosabia radość i szczęście.

Obraz ten, o głębokiej symbolice, odczytywać można na wiele sposobów. Jako portret pierwszej włoskiej poetki ukazuje świat bohaterki, jaki znamy z jej trzech utworów – widzimy tu wiosenny pejzaż oraz kolorowe ptaki, których śpiew rozbrzmiewa w jej poezji. Dzieło podkreśla kobiecość i wyraża jej sposób jego przeżywania oraz uczucia – miłość ziemską oraz tęsknotę i miłość do Boga (cyprysy, granat). Donzella, jako portret żony artysty, należy również do sfery „amore sacro“ w jego twórczości. Jest to nie tylko wizerunek ukochanej, ale i obraz ukazujący ich głęboki, intymny związek.

Elementem, który niewątpliwe przyciąga uwagę, a także wyróżnia oferowane dzieło, jest złocona rama o renesansowej formie. Tak wyjątkowe oprawy dla swoich obrazów, tematycznie nawiązujące do kompozycji, Okuń wykonywał na przełomie XIX/XX wieku i w pierwszym dziesięcioleciu wieku XX. Ramę w stylu romańskim, dziś zaginioną, posiadał np. wymieniony wyżej Autoportret z żoną. Artysta podkreślał, że oprawy te są bardzo znaczące dla całego charakteru przedstawienia.

Tym, co szczególnie wyróżniało Okunia spośród malarzy Młodej Polski, był jego kosmopolityzm wynikający z wyjątkowo długiego pobytu za granicą. Od strony formalnej twórczość Okunia odpowiadała nie tylko stylowi secesji (...), byłyby w niej również echa romantyzmu i naturalizmu, malarstwa prerafaelitów (...), a nawet sztuki starożytnego Egiptu. Podobnego splotu inspiracji próżno szukać u innych naszych modernistów – pisała Małgorzata Biernacka (M. Biernacka, Literatura, symbol..., s. 9).

 

Niewątpliwie Donzella, która do połowy lat 2000. była uważana za obraz zaginiony, stanowi dzieło wyjątkowe, nie tylko na tle twórczości Edwarda Okunia, którego prac malarskich zachowało się relatywnie niewiele. Przez swoje mocne osadzenie w tradycji europejskiej, bezpośrednie odwołania literackie, a także rozwiązania formalne, zalicza się do wąskiej grupy unikatowych arcydzieł, jakie pojawiły się do tej pory na rynku aukcyjnym.

 

Wystawiany, wzmiankowany, reprodukowany w:


–  Sprawozdanie Komitetu Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych za rok 1911, s. 39;

–  Wojciech Gerson i jego uczniowie, Przewodnik 65: lato 1931, Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych
w Warszawie 1931, s. 28, poz. 250;

–  Sprawozdanie Komitetu Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych za rok 1931, s. 25;–  J. Wiercińska, Katalog prac wystawionych w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie w latach 1860-1914, Wrocław 1969, s. 256;

– M. Biernacka, Literatura, symbol, natura: twórczość Edwarda Okunia wobec Młodej Polski i symbolizmu europejskiego, Warszawa 2004, s. 281, il. nr 202;

– Młoda Polska. Słowa. Obrazy. Przestrzenie. W hołdzie Stanisławowi Wyspiańskiemu, 9 X – 31 XII 2007, Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza, Warszawa 2007, s. 196, il. nr 79;

– Impresionizem in simbolizem. Poljsko slikarstvo okoli 1900, Narodna Galerija, Ljubljana 2009, s. 144, nr kat. 40, il. s. 145;

– I. Kossowska, Ł. Kossowski, Malarstwo polskie. Symbolizm i Młoda Polska, Warszawa 2010, s. 310, il. nr 325.

 

Edward Okuń (Wólka Zerzyńska /obecnie Zerzeńska/ k. Warszawy 1872 - Skierniewice 1945) – malarz, rysownik, ilustrator – studia artystyczne rozpoczął w warszawskiej Klasie Rysunkowej u Wojciecha Gersona. W latach 1891-1893 kształcił się w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych, m.in. u Jana Matejki, od 1893 w Monachium u Antona Ažbe, Stanisława Grocholskiego i Szymona Hollosy’ego. Studia uzupełniał w Paryżu. Od roku 1898 stale mieszkał we Włoszech – w Rzymie, a okresowo także w pobliskim Anticoli Corrado, we Florencji, Sorrento, Amalfi i na Capri. W 1914 podróżował do Egiptu. W roku 1921 wrócił do Warszawy, gdzie w latach 1925-1930 był profesorem Szkoły Sztuk Pięknych. Jeszcze kilkakrotnie wyjeżdżał do Włoch (m.in. w 1928, 1937, 1938), a w latach 1927 oraz 1929-1932 jeździł do Jugosławii, gdzie powstał cykl pejzaży Znad Adriatyku - "Jadran". Malował dekoracyjne, stylizowane portrety, idylliczne pejzaże i kompozycje o wątkach fantastycznych i baśniowych, bliskie symbolizmowi i secesji. Często sam projektował ramy do swoich obrazów, traktując je jako integralną część tych dzieł. Był wybitnym twórcą grafiki książkowej; wykonywał ilustracje, winiety, projekty okładek, inicjały i przerywniki, współpracując m.in. z warszawskim pismem „Chimera”.