Stanisław Ignacy Witkiewicz, PORTRET JANINY CZERBAKOWEJ, 3 IX 1929

62,5 x 48,4cm - pastel, papier pastel, papier, 62,5 × 48,4 cm (w świetle passe-partout)

sygn. l.d.: Witkacy 1929 3/IX, p.d.: NP1 (T.E)

 

Do obrazu dołączona jest ekspertyza dr Anny Żakiewicz z sierpnia 2017 roku.

 

Janina z Soborskich Czerbakowa, II voto Bulandowa (1892-1976) w chwili wykonywania jej portretu przez Witkacego była żoną Adama Wiktora Czerbaka (1874-1931) – lekarza, nauczyciela, publicysty i wydawcy. W czasie I wojny światowej urządzał on w Zakopanem seanse spirytystyczne i występował jako hipnotyzer. W 1921 roku zamieszkał na stałe w Zakopanem, gdzie w latach 1922-1924 wydawał cykl jednodniówek (Bagno Zakopiańskie, Targowica Zakopiańska, Młot Zakopiański, Pręgierz Zakopiański), w których publikował paszkwilanckie artykuły atakujące władze miejskie oraz miejscowe znakomitości, w związku z czym był jednym z najbardziej nielubianych tam ludzi. Poza tym malował, pisał dramaty i komponował, co sprzyjało jego kontaktom z zakopiańskim kręgiem artystycznym. W sierpniu 1930 Witkacy wykonał dwa jego portrety (oba zaginione), jeden z nich określił jako „szarlatańskoje lico“ (po rosyjsku: twarz szarlatana) i uznał za nieudany, więc wykonał drugi (typ B + d) za 100 zł. Rok wcześniej artysta sportretował żonę Czerbaka, Janinę i zakwalifikował jej wizerunek do typu E, który według Regulaminu Firmy Portretowej zakładał „dowolną interpretację psychologiczną według intuicji firmy“. W praktyce Witkacy stosował tę konwencję w portretowaniu kobiet, których uroda robiła na nim wrażenie. Portret wykonany 3 września 1929 roku przedstawia ciasno skadrowaną głowę kobiety osadzoną na stosunkowo długiej szyi. Takie ujęcie dodaje wizerunkowi ekspresji i występuje w twórczości artysty o wiele rzadziej niż typowe popiersie. Niewątpliwym atutem tego portretu są też wielkie oczy modelki, z uwagą wpatrzone w widza. Ich nieco smutny wyraz oraz zaciśnięte usta o wąskich wargach mogą sugerować jakieś problemy, co było pewnie związane z opisanymi wyżej nienajlepszymi relacjami jej męża z otoczeniem. 12 września 1929 artysta napisał do przebywającej w Warszawie żony: Dziś skończyłem Czerbakową [zob. S.I. Witkiewicz, Listy do żony (1928-1932), oprac. J. Degler, Warszawa 2007, s. 146]. Nie jest wykluczone, że chodzi tu o omawiany portret, zaczęty 9 dni wcześniej, jest też jednak możliwe, że Witkacy, wykonał wtedy kolejny wizerunek tej osoby, ale losy tej pracy pozostają nieznane. Po śmierci pierwszego męża, Janina Czerbakowa wyszła ponownie za mąż – poślubiła Edmunda Bulandę (1882-1951), archeologa, profesora Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie (w 1938 został jego rektorem), który w latach 1920-1939 sprawował funkcję prezesa lwowskiego Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych, a po 1945 wykładał na Uniwersytecie Wrocławskim. W 1970 portret trafił do krakowskiej Desy, gdzie został zakupiony przez profesora Janusza Jeljaszewicza (1930-2001), wybitnego mikrobiologa oraz kolekcjonera prac Witkacego.

Z ekspertyzy dr Anny Żakiewicz

 

Obraz reprodukowany:

– Stanisław Ignacy Witkiewicz 1885-1939. Katalog dzieł malarskich, oprac. I. Jakimowicz, przy współpracy A. Żakiewicz, Muzeum Narodowe, Warszawa 1990, poz. I 1034 (Doktorowa Bulandowa).

Stanisław Ignacy Witkiewicz (Warszawa 1885 - Jeziory na Wołyniu 1939) uczył się w domu pod kierunkiem ojca, Stanisława Witkiewicza. W 1903 zdał maturę we Lwowie. W 1904 zaczął podróżować, m.in. do Wiednia, Włoch, Monachium, Paryża, Londynu. W latach 1904-1910 odbywał studia w ASP w Krakowie u prof. Józefa Mehoffera, przerywane okresami nauki u Władysława Ślewińskiego. W 1914 wyjechał z ekspedycją Bronisława Malinowskiego do Australii, stamtąd zaś wprost do Petersburga, gdzie po wybuchu I wojny światowej zaciągnął się do wojska rosyjskiego. W Rosji był świadkiem rewolucji bolszewickiej. 

Po powrocie do kraju w 1918 został członkiem grupy „Formiści", z którą wystawiał w latach 1918-1922. W malarstwie tego okresu był najbliższy wcielenia w życie własnej teorii Czystej Formy, sformułowanej w czasie wojny (stosowała się ona również do dramatu). Obok Leona Chwistka był głównym teoretykiem ugrupowania. Po 1924 działał jako jednoosobowa „Firma Portretowa S. I. Witkiewicz’’ wykonująca portrety na zamówienie. Jednocześnie kontynuował twórczość literacką (dramaty, powieści) i filozoficzną, przede wszystkim zaś uprawiał spajającą wszystkie formy jego aktywności, docenioną dopiero u schyłku XX wieku „sztukę życia’’. Popełnił samobójstwo na początku II wojny światowej, nazajutrz po agresji sowieckiej na Polskę.