Rozdział II. Legiony bez Bonapartego.

I.

Bonaparte po niebezpiecznej, powolnej żegludze w początku czerwca 1798 r., z całą flotą swoją przystanął pod Maltą. Wyspa, broniona przez szczęśliwe położenie przyrodzone, potężne bastyony, ogromną artyleryę, kilka tysięcy załogi, była prawie nie do zdobycia siłą, zwłaszcza z koniecznym w tym wypadku pośpiechem. Ale władający nią Zakon, toczony wewnętrzną zgnilizną, tak samo jak przedtem Wenecya, w mgnieniu oka uległ śmiałości i zdradzie. Kiedy wczesnym rankiem letnim skoczyli z szalup Francuzi na skaliste pobrzeże, jeden z najpierwszych Polak Maltańczyk Sułkowski, poprzez urwiska, fosy, szkarpy, zwinnym pędem prowadził grenadyerów do ataku na baterye Valetty. Natychmiast, ściśle na modłę wenecką, wybuchły rozruchy śród ludności maltańskiej, rozdwojenie śród kawalerów. Poczem w niewiele godzin nastąpiła kapitulacya, zatknięcie trójkolorowej chorągwi na starożytnej katedrze św. Jana, upadek istniejącego od blisko siedmiu wieków Zakonu. I tym razem również Sułkowski, w ostentacyjnem piśmie do swych przyjaciół paryskich, opisywał z zapałem prędkie zwycięstwo, a usprawiedliwiał też najazd gwałtowny, piętnował „tyraństwo” i znikczemnienie spróchniałej, przeżytej braci rycerskiej zwyrodniałych Joannitów. Ale wzięcie Malty niebezpiecznym było sukcesem. Wydzierało smaczny łup Rosyi; rozjuszało do ostateczności nowego opiekuna Zakonu, Pawła. 

Uwinąwszy się z wyspą, Bonaparte wprost już do afrykańskiego poszybował lądu. W początku lipca, w jasną noc księżycową, szczęśliwie przybił do delty nilowej tuż pod Aleksandryą. Nazajutrz, o samym świcie, przy trudnym szturmie Aleksandryi znów przodował Sułkowski, wedle słów własnych, do głębi „wzruszony wielkiem tego miejsca wspomnieniem, chwilą przedziwną, romantycznym widokiem”. Na czele kolumny szturmującej, z właściwym sobie zimnym szałem bojowym, podwakroć zrzucany z murów, wdarł się przez wyłom do miasta. Bił się pod okiem Bonapartego, i zaraz na miejscu posunięty został na szefa szwadronu. Prócz niego zresztą, w tej pierwszej akcyi czynny był również Łazowski. Jednakowoż dla wojsk, przygotowanych na zamorskie cuda z tysiąca i jednej nocy, a przyrodą i kulturą włoską spieszczonych, nędzny i wrogi wygląd zdobytej ptolomeuszowej stolicy, surowe oblicze rozpościerającej się dokoła pustyni, okrutnym były zawodem. „Zawiedzeni zostaliśmy – biadał żałośnie Szumlański – w nadziei oczekiwanej przyjemności, bowiem zastaliśmy miasto puste, sklepy liche, pozamykane, niesłychane gorąco, aw miejscu ludzi mnóstwo jadowitych much, owadów, robactwa, że się prawie pod naszem okiem sprawdzała kara Boża owych plag siedmiu, na Egipt dopuszczonych”. 

Nie dając czasu szemraniom, Bonaparte już w dni kilka pociągnął z armią dalej ku południu, faraonowemi szlaki. W straszliwym przez pustynię pochodzie, szczęśliwemu dotychczas zwycięzcy żywej mocy ludzkiej nasampierw udzieliła przestrogi ta sama martwa siła przyrody, która wydobytego tu z ledwością z piaszczystych afrykańskich żarów pogrąży kiedyś doszczętnie w zlodowaciałej moskiewskiej równinie. Po niełatwej potyczce nilowej pod Szebrachitem, gdzie uczestniczyli Zajączek, Łazowski, Szumlański, w drugiej połowie lipca zniesieni zostali waleczni mamelukowie Murada beja pod Piramidami. Ujrzano tu znów Sułkowskiego, jak z fantazyą staropolską wylatywał przed front batalionów, na harce w pojedynkę z opancerzonymi jeźdźcami egipskimi. Po poddaniu się nazajutrz Kairu, zaraz w pierwszych dniach sierpnia ruszono w dalszy pościg za uchodzącym do Syryi nieprzyjacielem. I raz jeszcze, w oczach wodza, pod Salhejem, w krwawem starciu z karawaną Ibrahima beja, na czele paruset szaserów i huzarów, wściekle nacierał Sułkowski na roje świetnej konnicy mameluckiej w lśniących zbrojach i szyszakach; olbrzymiego czarnego Berberyjczyka wręcznej zwalił rozprawie; odniósł dziesięć ran od kul i kling damasceńskich; i wziął na placu boju stopień szefa brygady. Już przecie Bonaparte poczynał przeświadczać się o niedocenionych, nieprzewidzianych trudnościach wyprawy. Wtem, w drodze powrotnej do Kairu, odebrał wiadomość fatalną, niweczącą już właściwie w zarodzie samo założenie i przyszłość egipskiego przedsięwzięcia. Było ono narażone oddawna przez groźne skutki trzytygodniowego opóźnienia, z powodu afery Bernadetta. Oddawna też eskadra angielska pod admirałem Nelsonem biegła tropem okrętów, wiozących wyprawę Bonapartego. Aż nareszcie, naprowadzona na ślad właściwy przez dwór neapolitański, dopadła ich z początkiem sierpnia 1798 r. pod Abukirem i od jednego zamachu zniszczyła całą flotę francuską. 

Cios był niepowetowany, doniosłości niezmiernej pod względem zarówno wojennym, jak politycznym. Bonaparte został odcięty od Francyi, zamknięty w Egipcie, pozbawiony wszelkich widoków dywersyi w kierunku Turcyi. Natomiast daną została potężna ostroga wszystkim dotychczasowym knowaniom koalicyjnym. Przedewszystkiem nastąpiło wrogie zdeklarowanie się Porty ottomańskiej. Szczególną ironią i logiką wypadków, tego samego dnia, kiedy w Dyrektoryacie paryskim, po próżnych przez Laharpa umizgach do Petersburga przeciw Turcyi, uchwalono po niewczasie wyprawić Descorcha z nową misyą przeciw Rosyi do Stambułu, nakazywał tutaj sułtan Selim III, odwiecznym przedwojennym zwyczajem, zamknąć rezydenta Republiki w Siedmiu Wieżach. Porta od chwili najścia Francuzów na Egipt gwałtownie była naciskana sprzymierzeńczą od Pawła namową, lecz wzdragała się zrazu przed dzikim dla niej z Moskwą przeciw Frankom sojuszem. Obecnie jednak, po Abukirze, uległa odrazu. Zdobyła się, już z końcem sierpnia 1798 r., na konwencyę wojskową z Rosyą. Wpuściła eskadrę oczakowską na Bosfor. Wreszcie, w początku września, wypowiedziała wojnę Republice francuskiej; wyrżnęła załogi francuskie w Dalmacyi; rzuciła hasło wojny świętej przez Syryę i Arabię do doliny nilowej przeciw Bonapartemu. 

Z drugiej strony, w Petersburgu, pod wrażeniem wieści abukirskiej, znacznie ożywiły się toczone tam najgłówniejsze rokowania koalicyjne. Pod koniec września 1798 r., podpisana została umowa wojskowa austryacko-rosyjska o wkroczeniu posiłkowego korpusu carskiego do Galicyi. Jeszcze przecie znaczne były trudności z nieobliczalnym Pawłem, a bróździła też miejscowa, czysto nadnewska intryga pałacowa. Wtedy z przeciwnego znów krańca śmiało przedsięwzięła przyśpieszyć rzeczy i sprowokować koalicyę namiętna królowa Karolina. W listopadzie t. r. wojska neapolitańskie uderzyły znienacka, bez wypowiedzenia wojny, na zajęty przez Francuzów i Polaków Rzym. Zarazem ostatecznie „wziął na kieł” Paweł. Na uroczystym obchodzie w Pałacu Zimowym przybrał w listopadzie godność wielkiego mistrza maltańskiego; ustanowił nowe przeorstwa i komandorye prawosławno-rosyjskie; wywiesił chorągiew zakonną św. Jana na bastyonach Admiralicyi petersburskiej. Związał się też niebawem, w grudniu 1798 r., traktatem sprzymierzeńczym z Anglią i posiłkowym z Neapolem. W styczniu 1799 r., zamienił konwencyę z Portą na formalne przymierze, rozciągnięte również na Neapol i wnet w czyn wprowadzone braterskim atakiem floty turecko-rosyjskiej na wyspy jońskie i Maltę. Z kolei, pod pieczą subsydyową angielską, doszedł pełny sojusz austryacko-rosyjski, uświęcony następnie związkiem małżeńskim W. Księżny z arcyksięciem. W ten sposób skute zostało walne ogniwo środkowe w ogromnym koalicyjnym łańcuchu. Nakoniec padły ostatnie międzynarodowe pozory i szranki, wraz z przeciąganym rozmyślnie, a wreszcie, przez mord posłów francuskich, krwawo rozegnanym kongresem rastadzkim. Rozpalający się stopniowo przez tych kilka miesięcy ogień wojenny mógł od wiosny 1799 r. powszechną pożogą okolić zewsząd Francyę, srodze osmalić jej skrzydła, spędzić ją ze wszystkich niemal stanowisk zdobywczych, iw obliczu zupełnej, zewnętrznej i wewnętrznej, postawić katastrofy. 

Bonaparte, rażony gromem morskiej pod Abukirem klęski, musiał bystro przejrzeć dalekie jej skutki i już odtąd właściwie całą swą wyprawę uznać w zasadzie za chybioną. Ale jeszcze nie rezygnował bynajmniej. Zostawiał miejsce rozwojowi wypadków i polotowi własnej wyobraźni, zamkniętej teraz z konieczności w obrębie Wschodu. Tymczasem zaś po swojemu skupił się na bezpośrednio najbliższem zadaniu twórczem. Przedsięwziął utrzymanie w garści, obronę i organizacyę wojskowo-cywilną samejże opanowanej zdobyczy egipskiej. Zabrał się do tego ze zwykłą genialną energią, wszechstronnością, intuicyą. Zanurzył się w głąb stosunków bytowych i duchowych obcego oryentalnego i muzułmańskiego świata. Łącząc siłę z wyrozumieniem, z niejakiem aż, jak sam wyznawał, „szarlataństwem”, umiał w pewnej dostępnej mierze trafić do szeików, ulemów i muftich kairskich, do egipskiego pospólstwa i arabskiej dziczy. Przetrwał też dodziśdnia w pamięci i wyobraźni dalekich ludów wschodnich, jako bajeczny „Bunaberdi”, groźny i mądry sułtan „El Kebir”. Pozostawił niezatarte ślady obecności i ręki swojej na kulturze i urządzeniach Egiptu. Upamiętnił się nazawsze nawet w rzuconej wtedy przez siebie myśli kanału sueskiego, nawet w zrodzonej wtedy, dzięki towarzyszącym mu oficerom i uczonym, sztuce odczytywania hieroglifów. Tutejszą egzotyczną swoją politykę wewnętrzną oparł na fakcie gnębienia i wyzyskiwania kraju przez nienawidzonych od ludności miejscowej, panujących przybyszów mameluków. Zaś konfiskując ich majętności i obalając władzę, usiłował tem samem oprzeć się na fikcyi, jakoby wojował z nimi tylko, nie z padyszachem, ani tuziemcami. Owszem, uroczyście poręczał „narodowi egipskiemu“ poszanowanie religii, własności, prawodawstwa, nadawał jakieś pobory samorządne a także niektóre istotne reformy społeczne. Lecz koniec końcem, zamiast mameluckiego jarzma, nakładał inne, niemniej uciążliwe a mniej znośne, bo bardziej obce. 

W podejmowanej przez niego nad Nilem różnostronnej działalności militarno-administracyjnej brali też żywy udział nieliczni przytomni tu Polacy. Sułkowski, świeżemi okryty jeszcze ranami, z szlachetnym zapałem pracował w powołanym do życia w Kairze Instytucie egipskim, budząc wiedzą i talentem podziw uczonych swych kolegów francuskich. Zasiadał on tu w wydziale ekonomii politycznej, gdzie rozstrząsano szereg zagadnień żywotnych, podanych od wodza naczelnego, o stanie miejscowej jurysprudencyi, procedury cywilnej i karnej, wychowania publicznego. Wszedł też zaraz do składu osobnej komisyi, wysadzonej celem zredagowania odpowiedzi na wnikliwe zapytanie Bonapartego: „jakie udoskonalenia w rzeczonych dziedzinach są wykonalne, a zarazem pożądane przez ludność krajową?”. Trudził się nad poprawą losu egipskich fellachów, skoro nie było mu danem, jak marzył, ulżyć doli polskiego chłopa. 

Zajączek “generał Pasteque” jak przezwali go żołnierze francuscy, za objadanie się ulubionym melonem, jedyną w zakazanym Egipcie godną szlachcica strawą, przypominającą rodzinne Podole, zachował nad Nilem gęstą minę konfederata barskiego. Nie przestawał, w obozowiskach nad Nilem, kolegom Francuzom tak dobitnie kłaść w głowę konieczności odbudowy Polski, że mu to oni po wielu jeszcze leciach przypominać będą. W stopniu swym brygadyerskim użyty przy kawaleryi, przeprowadził wzorowo remont powierzonej sobie jazdy dragońskiej ze szlachetnych koni arabskich. Nieomieszkał zresztą kilku pięknych stąd okazów posłać w upominku swemu niegdy dobroczyńcy, hetmanowi Branickiemu, dla białocerkiewskiego stada. Przeznaczony następnie do czynności administracyjno-skarbowych, jako gubernator kilku prowincyi egipskich, co osobliwszą zapewne było propedeutyką dla przyszłego Namiestnika Królestwa Polskiego, sprawnie wywiązał się z tej trudnej funkcyi, polegającej głównie na ściąganiu podatków z zarządzanych rozległych dzielnic i utrzymaniu ich w posłuszeństwie. 

Tutaj to najniespodzianiej wykryty przez niego został jeden jeszcze polski na ziemi Faraonów tułacz, ksiądz Prosper Burzyński. Wstąpiwszy zamłodu do zakonu św. Franciszka obserwancyi braci reformatów mniejszych, Burzyński, uchwałą kongregacyi małopolskiej, za zezwoleniem papieskiem, wyprawiony był w 1790 r. jako misyonarz apostolski, do Egiptu i Syryi, gdzie przez blisko dwudziestolecie z poświęceniem zupełnem umiłowanemu oddawał się posłannictwu. Spotkał on teraz w pustyni zabłąkanego ze swą jazdą Zajączka, wyprowadził go i wyratował, przestrzegł przed zatrutą studnią, ai nadal doświadczoną stale wspierał radą, przychylał mu ciemne umysły tuziemców przez swe arabskie przeciw „szemraniom" ewangeliczne kazania. Został też odtąd, mimo różnice pojęć, dozgonnym przyjacielem radykalnego generała; i kiedyś, po wielu leciech, zasiadłszy dzięki niemu na sandomierskiej stolicy biskupiej i krześle senatorskiem warszawskiem, poróżnionemu zwłasnym narodem Namiestnikowi poczciwą dłonią stare zamknie oczy. 

Łazowski, czasowo towarzysząc Zajączkowi, potem zajęty był przeważnie przy pozostawionych w delcie wojskach okupacyjnych. Tam, z niepowszedniem swem uzdolnieniem inżynierskiem, okazał się szczególnie użytecznym przy nakazanej przez Bonapartego fortyfikacyi ujścia Nilu pod Damiettą. Trzej przygodni uczestnicy wyprawy, Grabiński, Szumlański i Hauman, w charakterze raczej ochotniczym mężny mieli udział w pierwszych tylko akcyach między Aleksandryą a Kairem. Już w początku września 1798 r., poderwani klimatem na zdrowiu, zyskali pozwolenie powrotu; lecz pochwyceni w drodze przez korsarzy tureckich, dostali się na mękę okrutną do Siedmiu Wież i lochów Tersany w arsenale stambulskim. Tam nędznie zginął waleczny Hauman; zaś szczęśliwym ledwo trafunkiem, dzięki protekcyi pruskiej i rosyjskiej, po długiej męce, wydobędą się stamtąd Grabiński i Szumlański. Wreszcie, skoro znalazła się nad Nilem gromadka szlachty polskiej, musiał oczywiście pośród nawiasowych materyi egipskich, w luźnym bodaj związku, trafić się także „żyd polski", wspomniany poprzednio, stary Zalkind Hurwicz z Lublina. Ubogi dziwak-erudyt, zapędzony żądzą nauki z kraju do Paryża, autor odznaczonej w Metzu rozprawy konkursowej o reformie żydów, zachęcony przez Lafayetta i Mirabeau, z polecenia oryentalistów paryskich mianowany tłómaczem i konserwatorem w dziale wschodnim Biblioteki Narodowej francuskiej, popularny spółpracownik dzienników żyrondystowskich, poczytywał się szczerze za Polaka i podpisywał w druku i aktach urzędowych jako „Polonais”. Owóż pragnął on koniecznie dostać się do Egiptu i ofiarował w tym celu swoje usługi, jako znawca gruntowny języków wschodnich. Był też później przeznaczony przez Bonapartego na zarządcę drukarni arabskiej i wydawcę czasopisma w tym języku w Kairze, przyczem zapewne miałby także oddziaływać w przychylnym duchu na żydów egipskich i syryjskich. 

Bonaparte, odcięty po Abukirze od wszelkich z domu zasiłków, musiał odtąd dla utrzymania swej armii coraz mocniej wyciskać ogromną, lecz znędzniałą, nie liczącą wtedy ponad trzy miliony mieszkańców, krainę nilową. Zarazem wrogie wystąpienie Turcyi, znosząc fikcyę rzekomej z mamelukami jeno, a nie z Portą, wojny, podważało go z gruntu w Egipcie. Pierwszym tego objawem było groźne powstanie w Kairze pod koniec października, łatwo wprawdzie uśmierzone, lecz opłacone drogocenną krwią Sułkowskiego. Cały jeszcze obandażowany, osłabiony od ran niezagojonych, a porwany nieposkromionym temperamentem, wybiegł on przed świtem, 22 października 1798 r., z nieliczną eskortą na rekonesans, poza drgający jeszcze odgłosem rozruchów Kair. Wtem opadnięty na cmentarzysku przedmiejskiem, pod starym meczetem, przywalony upadkiem swego konia, przebity gradem oszczepów, został rozszarpany na strzępy, iż potem ledwo po kosmyku jasnego wąsa okrwawione rozpoznano szczątki. Tak młodego, chmurnego dokonał żywota błędny polski rycerz wolności i sławy, a wbrew sławie i wolności żałosna ofiara czarnej tłuszczy barbarzyńskiej, podnoszącej się przeciw najeźdźcom. Kiedy w parę godzin wieść żałobną przyniesiono Bonapartemu, „umarł, – rzekł z gorzkiem uczuciem ciężkich trosk własnych – jest szczęśliwy”. Ale stratą jego żywo był dotknięty i srogo ją pomścił. Rozkazał na miejscu zburzonego meczetu, po drodze doBelbeisu, gdzie on zginął, wznieść „fort Sułkowskiego", którego ślady przetrwały podziśdzień. Nieraz później, w nocnych z powiernikami rozmowach, na tarasie kairskiego swego pałacu, wspominał go „z żalem głębokim”, unosił się nad jego „charakterem, piękną odwagą, niewzruszoną krwią zimną”. A wspominając wraz o losie rozszarpanej Polski, dodawał „z źywem ubolewaniem, iż ten, kto podjąłby się jej wskrzeszenia, bezcennego miałby w Sułkowskim człowieka”. 

Ale to były rzeczy nieskończenie w tej chwili dalekie. Trzeba było wybrnąć z afrykańskiej matni. Trzy drogi wyjścia nastręczały się Bonapartemu: utrwalić się w Egipcie, dotrzeć do Konstantynopola, rzucić się do Indyi. Wszystkie jednakowo były zgubne. A już wynurzała się czwarta: wrócić samemu bez wojska do domu. Lecz ta, choć najprostsza, nie była zgoła do pomyślenia inaczej, jak pod warunkiem podwójnym, iżby Francya znalazła się w potrzebie, a on wracał do niej z chwałą. Tedy postanowił wprzódy wypróbować jeszcze dróg tamtych, gotując się zarazem i do tej, przez egzotyczne zwycięstwa własne, na wypadek klęsk europejskich Republiki. Po blisko półrocznym w Kairze pobycie, udał się najpierw w grudniu 1798 r., na rekonesansową do Suezu wycieczkę. Wtedy to, zaskoczony przypływem, w fantastycznym, nocą, konno, przez morze Czerwone powrocie, omal faraonowego nie doczekał się końca. Poczem w styczniu 1799 r., uprzedzając skombinowane natarcie anglo-rosyjsko-tureckie od strony północno-wschodniej, ruszył na wyprawę syryjską. Dwie trzecie armii musiał zostawić w Egipcie; wziął z sobą do 13 tysięcy najlepszego żołnierza. Wstępnym bojem zdobył twierdzę pograniczną Arisz, gdzie ranny był Łazowski; w lutym wtargnął do Palestyny. Tutaj atoli z nadspodzianie twardym spotkał się odporem wspomaganych przez Anglię Turków. A nie przydała się też na nic ognista odezwa, jaką wydał do żydów tamecznych, mocno przeciw niemu obstawających za padyszachem. Sam on zresztą oczywiście nie dbał o Ziemię Świętą, choć kroczył sławnemi ślady krucyaty francuskiej Godefroy de Bouillon. „Jerozolima – mówił – nie leży w mojej linii operacyjnej”. Ani też nie myślał naseryo o jawnie niewykonalnej ekspedycyi do Indyi, choć i nadal rozmyślnie o niej puste rozgłaszał wieści. Najpewniej marzyło mu się jeszcze dotrzeć może lądem aż nad Bosfor i od strony azyatyckiej zagrozić Stambułowi. Po krwawym szturmie, gdzie powtórną ranę odniósł Łazowski, opanował Bonaparte Jaffę. Kazał tu w pień wyciąć, tyleż przez srogą konieczność wojny, ile dla postrachu, do 2 tysięcy załogi arnaucko-albańskiej; ale też na miejscu rzezi spotkał gorszą od Turka wrogą ohydę, zarazę morową. Wreszcie, w połowie marca, dalej w górę nadmorskim ciągnąc szlakiem, natknął się na przeszkodę nieprzebytą, obronną Akkę. Rozbił jeszcze w kwietniu na miazgę śpieszące z odsieczą wojska tureckie pod górą Taborem; a odprawiwszy Tedeum w kościółku nazaretańskim, zawrócił przed obleganą twierdzę. Ale poradzić z nią nie mógł, mimo wysiłków nadludzkich. Musiał w końcu maja 1799 r. zwinąć oblężenie, nakazać odwrót do Egiptu, wyrzec się dalszych oryentalnych widoków. „Pod Akką-są jego wyrazy-umarła moja wyobraźnia". 

Tutaj prysły ostatnie miraże Wschodu, a tem silniej znów europejska ozwała się rzeczywistość. W istocie, podczas tego oblężenia odebrał Bonaparte pierwsze wieści pewne o rozpętanej już na Zachodzie zawierusze koalicyjnej i pod ich wpływem postanowił w każdym razie do Francyi pośpieszyć. Zresztą, w całej tej straszliwej wyprawie syryjskiej i straszliwszym jeszcze odwrocie, zgoła pokrewnym okropnością moskiewskiemu, okazał moc duszy wielką, a nieraz wspaniałą gestu prostotę. Tak w Jaffie, by stłumić trwogę wojska przed morderczą zarazą, sam udał się do szpitala zadżumionych; półtory godziny bawił; pocieszał chorych; własnoręcznie przenosił z posługaczem murzynem umierającego żołnierza, okrytego pianą i ciekącą z otwartych bubonów ropą. Tak znów, w spiekocie pustyni syryjskiej, kroczył pieszo na czele, konia własnego oddawszy dla ambulansu. Zaś śród nadleciałej wtem trąby powietrznej, „Dokąd bieżycie? – tem słowem spokojnem odrazu uciszył panikę oszalałych, duszonych słupem ognistego piasku, i przed grozą nieznanego zjawiska rzucających broń żołnierzy, – czego się boicie? wszak to jest tylko śmierć”. Jednakowoż naogół wrażenia okrutne Wschodu wyryły ślad wybitnie ujemny na jego indywidualności duchowej. Wzmocniły w nim instynkt samowładny, skłonność despotyczną, pogardę ludzi, lekceważenie życia i cierpienia ludzkiego. Płynące stąd zboczenia moralno-polityczne, ze strefy wschodniej przeniesione do stosunków europejskich, odbiją się też nieraz nawskroś ujemnie na dalszej jego roli dziejowej. 

Powróciwszy, w połowie czerwca 1799 r., do Kairu, Bonaparte znalazł się w położeniu napozór niezmienionem, niezachwianem, lecz w istocie bez wyjścia, bez przyszłości. Na dobitkę, coraz wyraźniej podnosiła się przeciw niemu głucha niechęć znacznego odłamu własnej jego generalicyi. Zrażeni do całej wyprawy, a bardziej jeszcze do niego osobiście, głośno poczynali szemrać i dopominać się powrotu do Europy. Groźną tę opozycyę składali ludzie tak wybitni, jak Kleber, „serce waleczne a głowa tchórzliwa”; jak zdatny a skryty i zacięty Szwajcar Reynier, były szef sztabu przy Moreau; i inni, zwłaszcza dawniejsi generałowie nadreńscy, wcielający zadawnioną niechęć zawodową i polityczną ku szczęśliwemu niegdy wodzowi armii włoskiej, a teraz niefortunnemu naczelnikowi awantury egipskiej. W podobnych warunkach Bonaparte czekał już tylko z dnia na dzień sposobności pomyślnej, aby świetnym czynem wojennym zakończyć swój pobyt nad Nilem. Na pierwszą też wieść o wylądowaniu znacznych wojsk tureckich pod Aleksandryą, pośpieszył w połowie lipca na ich spotkanie. Pobił je niebawem w walnej bitwie pod nieszczęsnej pamięci Abukirem; zdziesiątkował, potopił i rozpędził; samego wezyra Mustafę wziął do niewoli. Tutaj także dowiedział się o najświeższych, aż do początku lata, obrotach wojennych drugiej koalicyi, o ciężkich porażkach Francyi, o grożącem dobiciu jej przez zbrojne wdanie się nowej nieprzyjacielskiej potęgi rosyjskiej. Miał tedy w ręku dwa atuty konieczne do usprawiedliwienia swego powrotu: własne zwycięstwo i klęskę Republiki. Tu w Egipcie był pokryty; tam we Francyi mógł być niezbędnym. W kilka tygodni uskutecznił ostatnie zarządzenia pożegnalne. Pobiegł jeszcze w tym celu nakrótko do Kairu. Przekazał pisemnie dowództwo naczelne nad zostawioną w Egipcie armią głównemu swemu przeciwnikowi osobistemu, lecz najwydatniejszej w wojsku postaci, zaskoczonemu tym wyborem Kleberowi. Sam niezwłocznie wrócił pod Aleksandryę. Tu, w drugiej połowie sierpnia 1799 r.. siadł nocą na jedną z dwóch przygotowanych tajemnie fregat. W towarzystwie niewielu najzaufańszych przyjaciół i paruset guidów, puścił się na pokryte angielskiemi żaglami morze, z postanowieniem wysadzenia się w powietrze, w razie wpadnięcia w ręce nieprzyjaciół. Po półtoramiesięcznej ryzykownej żegludze, łaskawą wiedziony gwiazdą, przybił szczęśliwie do brzegów francuskich. W połowie października 1799 r. stanął w Paryżu.

II.

Kiedy te sprawy niezwykłe na dalekim rozgrywały się Wschodzie, stała już Francya w pełnym ogniu koalicyjnego natarcia. Zbiorowy na nią atak miał wyładować się nasampierw od ściany włoskiej, tem samem zaś zaraz na wstępie ugodzić w stojące tam legie polskie. Pozostawały one, jak wskazano, po odejściu z Włoch Bonapartego, w położeniu niejasnem i kłopotliwem, naskutek drażliwego swego stosunku do Cyzalpiny i zawieszenia przez jej władze konstytucyjne ostatniej umowy legionowej. Dąbrowski, od przybycia swego do Medyolanu, latem 1798 r., wobec rozpoczynającego się tutaj zupełnego zamętu politycznego, mniej niż kiedykolwiek mógł dojść do ładu z miejscowym rządem i ciałem prawodawczem. Spotykał się, przeciwnie, z coraz jawniejszą złą wolą i dążnością celową do wynarodowienia legii i przetworzenia ich na modłę czysto cyzalpińską. Rząd tutejszy odrzucał zeszłoroczną konwencyę jesienną, z listopada 1797 r., a narzucał swoją czerwono-biało-zieloną kokardę włoską zamiast dotychczasowej francuskiej. Nowy minister wojny, Vignolle, nielepiej od swego poprzednika nastrojony dla Polaków, już nawet narzucał im gotowe włoskie wyłogi zielone. A wraz z samowolną zmianą umundurowania, zanosiło się na odmianę całej narodowej, autonomicznej, „posiłkowej” istności korpusu polskiego. Równałoby się to zwichnięciu sprawy legionowej, w przededniu nadchodzących właśnie doniosłych widoków wojennych. Dąbrowski, odpowiedzialny za jej losy, musiał koniecznie przed wybuchem wojny ubezpieczyć organizacyę legionów. Musiał z zamkniętego medyolańskiego skarbu wydobyć corychlej niezbędny dla nich zasiłek. Musiał oporządzić je należycie na przewidywaną ciężką kampanię, opłacić, ubrać, uzbroić. Nie było to rzeczą łatwą, tembardziej, że on sam skądinąd jeszcze w ciężkich znajdował się opałach. Był narażony na odradzające się, pomimo dodatniego wpływu powrotu Kościuszki, szkodliwe wichrzenia własnych rodaków w Medyolanie, a nawet na pewne tarcia wewnętrzne ze sztabem legii drugiej, w pobliskiej Mantui, iz jej szefem, nieufnym Rymkiewiczem. Był zresztą sam w dotkliwej biedzie, nie pobierając dotychczas żadnej dla siebie płacy od rządów lombardzko-cyzalpińskich, a obarczony niespodzianem zjechaniem żony i nieletniej córeczki z kraju do ubogiej jego włoskiej kwatery. 

Z tem wszystkiem atoli Dąbrowski nie tracił kontenansu i nie zasypiał sprawy. Nie widząc zaś sposobu na przekornych Cyzalpinów, przedsięwziął ponad ich głową odwołać się postaremu wprost do wodza naczelnego armii włoskiej i od niego bezpośrednio zyskać przynajmniej doraźną militarną porękę organizacyjną dla swoich legii. Trafnie skorzystał w tym celu z poważnej konstelacyi przedwojennej, kiedy komendzie naczelnej musiało szczególnie zależeć na legionistach polskich, pokaźnym stosunkowo ułamku pozostałej we Włoszech, a przez wyprawę egipską znacznie uszczuplonej siły zbrojnej francuskiej. Skorzystał też zręcznie z zaznaczonych ostrych zatargów, wynikłych w tym czasie między generałem Brunem a Trouvem i rządem medyolańskim. Skorzystał wreszcie z dobrego wrażenia, jakie świeżo sprawiło dzielne zachowanie się legii pierwszej, latem t. r., przy stłumieniu wybuchłych w Circeo rozruchów. Zaraz tedy, w początku września 1798 r., przedstawił Brunowi wyłożone zwięźle w ośmiu punktach „żądania względem organizacyi korpusu polskiego”. Objęte w nich było mocne wyodrębnienie legii od wojsk cyzalpińskich; utrwalenie kadrów polskiego ciała oficerskiego wraz z oficerami nadliczbowymi; ustalenie awansów wedle ułożonego właśnie w legiach porządku, za wyborem koleżeńskim i prezentą komendy* głównej legionowej; odwołanie dawniejszego przepisu Bonapartego o umieszczaniu w legiach oficerów francuskich; ścisłe zachowanie narodowego stroju i odznak batalionowych; utrzymanie kokardy francuskiej. Po pomyślnem przyjęciu żądań powyższych przez Bruna, Dąbrowski z kolei, w kilka dni później, przedstawił mu do zatwierdzenia szczegółowy „etat imienny oficerów korpusu polskiego”, t. j. sztabu głównego oraz obudwu legii, jakoteż skład liczebny wszystkich sześciu batalionów piechoty i batalionu artyleryi polskiej. Etat ten, wyrachowany suto, ogółem na 8 tysięcy ludzi, w czem przeszło trzystu oficerów, został nazajutrz w całości aprobowany i podpisany przez Bruna. Był to sukces niemałoważny. Los legii tym sposobem wojskowo został skonsolidowany. 

Nie poprzestał jednak na tem Dąbrowski. Zbiegłszy pod koniec września 1798 r. do Mantui, dla osobistego porozumienia się z komendą legii drugiej, zwrócił się stąd pisemnie do Bruna z prośbą o złączenie razem całego korpusu polskiego w Cyzalpinie, gdzie oczekiwał pierwszego uderzenia ze strony Austryi. Wyprawił z tem do Medyolanu Wielhorskiego, Rymkiewicza imieniem legii drugiej, Strzałkowskiego jako podszefa pierwszej, oraz kapitana Redla, sprawnego i umiejętnego oficera, imieniem artyleryi. Prośba ta, przedtem już potylekroć daremnie przekładana przez Dąbrowskiego Bonapartemu, i tym razem spotkała się z odmową. Mimo to jednak Brune, w trudnych okolicznościach ówczesnych, ostentacyjnie starał się legionom swoją okazywać życzliwość i zwłaszcza przeciw Vignollowi dobitnie brał je w obronę. To też wkrótce potem, w początku października, sam przybywszy do Mantui, dla sprawdzenia stanu twierdzy i załogi, nieomieszkał przy tej okazyi zagrzać ufności i otuchy Polaków. Na odbytym przeglądzie legii wystąpił publicznie z gorącem przemówieniem do wojsk polskich. Nie szczędząc im pochwał ani ogólnikowych nadziei, „mogę Was zapewnić, – oświadczał z naciskiem- że Dyrektoryat w tej chwili bardzo poważnie Wami się zajmuje i że odebrałem nakaz roztoczenia szczególniejszej pieczy nad korpusem Waszym”. Bądźcobądź, dzięki zatwierdzeniu etatu legii przez Bruna i jego życzliwej interwencyi, przełamaną została oporność rządu cyzalpińskiego, który musiał teraz przystąpić do wydania patentów oficerskich, zapłaty zaległego żołdu i dostarczenia efektów ubiorczych dla zbiedzonych i obszarpanych legionistów polskich.

W końcu października 1798 r., po powrocie do Medyolanu, wobec mnożących się zapowiedzi wojennych, Dąbrowski w towarzystwie Wielhorskiego i Rymkiewicza stawił się w kwaterze wodza naczelnego z ponowną natarczywą prośbą o zjednoczenie całego korpusu polskiego, ściągnięcie go na prawe skrzydło armii włoskiej i użycie w masie przeciw Austryi, w chwili bliskiego wybuchu wojny z cesarzem. Ale i ta „konferencya” skończyła się na niczem. Brune znowuż stanowczo odmówił, tłómacząc się koniecznością zachowania po jednej legii polskiej przy armii włoskiej i rzymskiej. Był on zresztą sam już na wylocie z Medyolanu. Otrzymał inne przeznaczenie, jako dowódca armii francuskiej w Holandyi, t. j. w Republice batawskiej. Po niewielu też dniach stary wyga musiał ustąpić komendy włoskiej młodemu generałowi Joubertowi. Wkrótce po przybyciu nowego wodza, Dąbrowski ze swoim sztabem pośpieszył złożyć mu w początku listopada dwa memoryały względem organizacyi i uposażenia legii. „Korpus polski – tak odzywał się tu językiem, przystosowanym do ognistego nastroju radykalisty Jouberta, – nie może być traktowany ze stanowiska wyłącznie wojskowego, lecz z punktu widzenia politycznego i filozoficznego”. Joubert, przed wyjazdem z Paryża, widział się z Kościuszką. „Taki on (Joubert) nasz przyjaciel, jak i Brune”, donosił z pociechą Dąbrowskiemu Naczelnik, który napewno co do Bruna był w błędzie i nie poznał się na jego sprycie i chytrości żołdackiej. Joubert niezawodnie szczerszy był od Bruna. Przyśpieszył też wydanie zaległości i efektów legionowych. Pozatem jednak do okazania przychylności swej Polakom niewiele miał sposobu, ani nawet czasu, sam zawikłany odrazu w medyolańskie intrygi i swary, a stąd w ostre zatargi z władzą dyrektoryalną paryską. Nagle, w parę tygodni zaledwo po jego instalacyi w Medyolanie, spadła tu wieść nieoczekiwana o wybuchu wojny w stronie południowej półwyspu. Zamiast oczekiwanego ataku Austryaków na Cyzalpinę, nastąpił znienacka atak Neapolitańczyków na Rzym. Legia pierwsza polska była w ogniu, była po raz pierwszy w wielkiej kampanii. Na tę wiadomość Dąbrowski, w początku grudnia 1798 r., pośpiesznie opuścił Medyolan i popędził z powrotem ku walczącym swoim legionistom. 

W rzeczy samej, w drugiej połowie listopada 1798 r., upragniona ofensywa, gotowana zdawna przez królowę Karolinę, stała się czynem dokonanym. Armia neapolitańska, pod dowództwem austryackiego sztabowca, genialnego rzekomo strategika, aw istocie zarozumiałego fanfarona, generała Macka, w kilku miejscach przekroczyła granicę, kierując się wprost na Rzym. Liczyła ona naprawdę, wbrew utartym przesadnym podaniom, tylko 11 tysięcy wojsk regularnych oraz około 40 tysięcy uzbrojonego chłopstwa. Jak się zdaje, Mack, który podczas katastrofy, przeznaczonej mu po kilku leciech pod Ulmem, będzie aż do ostatniej chwili liczył na jakieś spiski rewolucyjne przeciw Napoleonowi, podobnież i teraz rachował więcej na jakieś tajne sprężyny paryskie i rzymskie, na niekarność żołnierzy i rozdwojenie generałów francuskich, aniżeli na własną siłę zbrojną. Armia francuska rzymska była chwilowo rozprószona, a więc niezdolna do skutecznego oporu. Zasilona jednak już w dniach najbliższych przez nadciągające znaczne posiłki, liczyła ogółem 24 tysięcy doskonałego regularnego żołnierza. Naczelne nad nią dowództwo-podporządkowane atoli komendzie głównej włoskiej, z prawem rekwirowania od rzymskiej, w razie nagłej potrzeby, całych oddziałów, a więc i legii pierwszej polskiej, – otrzymał w październiku Championnet. Był to generał bitny, talent drugorzędny, syn nieprawy chłopski, który w armiach nadreńskich z prostego grenadyera w lat kilka męstwem dosłużył się dywizyonerstwa, popierany przez Hocha i Klebera, a ostatnio przez Bernadetta, republikanin gorący, szlachetny w gruncie człowiek, lecz ograniczony i słaby, wiedziony na pasku przez niegodnych zauszników i doradców. Zjechawszy świeżo, w połowie listopada, do Rzymu, w najgorszych zaraz stosunkach stanął do zawistnego Macdonalda, który mu nie mógł darować utraconej komendy, a którego on znów podejrzewał o pokątne knowania rojalistyczne. 

Natomiast przyjaźnie wyróżnił Championnet Kniaziewicza, okazał szczerą życzliwość jego legii iw pierwszej swojej proklamacyi do armii oddał hołd „tysiącom republikanów, przybiegłych zgłębi ujarzmionej Polski”. Ale już w kilka dni potem, zaskoczony najazdem neapolitańskim, musiał ustąpić z Rzymu. O drugiej po północy trzy wystrzały armatnie z zamku św. Anioła dały znak do wymarszu. Miasto poburzone podnosiło się znienacka przeciw Francuzom. Ubijano ich na ulicach w pojedynkę. Ścinano śród złorzeczeń drzewo wolności na Kapitolu. Deptano kokardę francuską i rzymską. Z dzwonów uderzono na trwogę; zewsząd rozlegał się okrzyk bojowy Evviva Maria. Legia polska, zgromadzona na placu Navone, stała tam pod bronią przez noc całą. Nazajutrz, okrywając odwrót armii, wyszła ostatnia w aryergadzie przez Porta del Popolo, tuż przed wkraczającą już z drugiej strony do miasta jazdą neapolitańską. Championnet za Tybrem koncentrował wszystkie swe siły. Mack, ze znacznem opóźnieniem, ruszył za nim, by „obtoczyć” go gruntownie uświęconym hofkriegsrathowskim sposobem. Z obu stron operowano nieosobliwie, poczęści na ślepo. Ale Francuzi, choć napozór słabsi liczebnie, mieli przewagę doświadczenia i bitności liniowego żołnierza. W tych warunkach wiele zależało od pierwszego spotkania. Przypadłe ono w udziale Polakom. Kniaziewicz, umieszczony ze swą legią na prawem skrzydle pod Macdonaldem, w początku grudnia 1798 r. przeprawił się napo wrót przez Tybr. Nagle, na czele trzeciego batalionu, uderzył z bagnetem w ręku na parę tysięcy okopanego w Maglianie nieprzyjaciela, wyparł go i rozproszył. „Polacy okazali waleczność niezwykłą”, wyrażał się Macdonald w osobnym o tej pięknej akcyi rozkazie dziennym. 

Odtąd na całej linii przeważyła się szala na stronę Francuzów. Główne przytem zadanie spadło na skrzydło prawe, w walnej już po trzech dniach rozprawie między Falari a Civita-Castellana, dokąd zrazu podnaporem neapolitańskim cofnąć się musiano. Tutaj to, 4 grudnia 1798 r., Kniaziewicz ze swoim legionem i oddziałem ochotników rzymskich pod Jabłonowskim, w chwili stanowczej, mniemając, iż ma do czynienia z jedną tylko brygadą nieprzyjacielską, rzucił się pod Falari na samo centrum awansujących wojsk Macka, powstrzymał je, przełamał i tem rozstrzygnął zwycięstwo. Po raz trzeci pięknie odznaczył się znowuż w dni kilka, kiedy energicznym ruchem oskrzydlającym przyłożył się głównie do zabrania pod Calvi kilkotysięcznej kolumny nieprzyjacielskiej. Tutaj dognał legię śpieszący z Medyolanu Dąbrowski. Lecz zostawiając dowództwo Kniaziewiczowi, z początku asystował tylko jako „spektator“, w sztabie Macdonalda, dalszym powodzeniom broni legionowej. Armia francuska niezwłocznie całą masą ruszyła naprzód. Zajęła z powrotem Rzym, witana entuzyastycznie przez zmienne jak wiatr pospólstwo. Puściła się dalej w pościg za uchodzącym w popłochu nieprzyjacielem i przez błota pontyńskie wtargnęła do królestwa neapolitańskiego. 

Dąbrowski od granicy przeniósł się ze sztabu Macdonalda do swej legii, idącej teraz w awangardzie. Championnet bowiem, coraz mocniej skłócony z zostawionym umyślnie w tyle Macdonaldem, odebrał mu Polaków i oddał pod rozkazy swego ulubieńca, generała Reya, „największego rabusia i tchórza", jak ze zgorszeniem postrzegał Dąbrowski. Żadnego już prawie nie spotykano odporu. Poprostu gnano przed sobą nieprzyjaciół, zmykających w strachu panicznym. W końcu grudnia, po kilku wystrzałach z granatników, poddała się legionistom potężna twierdza Gaeta z dwu tysięczną załogą i setką armat. „Nikczemna to kapitulacya,-obruszał się Dąbrowski – ... niewarto prowadzić wojny z Neapolitańczykami”. W początku stycznia 1799 r. poddała się Capua. Mack, rachujący niedawno na niesnaski francuskie, sam teraz przed zbuntowanymi swymi lazzaronami ratować się musiał ucieczką w niewolę do obozu francuskiego. Na trzeźwym Dąbrowskim, któremu wypadło odesłać go do Medyolanu i Paryża, zrobił on wrażenie „waryata, albo udającego waryatau. W drugiej połowie stycznia Championnet wszedł do Neapolu. Obalił królowanie Ferdynanda i ogłosił Republikę partenopejską właściwie całkiem wbrew intencyom Dyrektoryatu paryskiego, który pragnąłby raczej zachować Neapol jako zastaw do przyszłych układów. Odtąd armia francuska z rzymskiej przybrała nazwę neapolitańskiej. Wszakże na nową republikę, wzamian za zdjęte jarzmo bourbońskie, zwalono na początek kontrybucyę 50 milionów, wnet wyciśnięto z niej przeszło 200 milionów. Zaś na skargi żałosne stropionych republikantów neapolitańskich, udzielił Championnet węzłowatej odpowiedzi: „vae victis”. Zaczęły się grabieże wprost niesłychane, i to na tle najciemniejszych krętactw politycznych. 

Nie miała żadnego w tych sromotnych rabunkach udziału legia polska. Umaczał w nich ręce jeden tylko przybłęda, łotr wyjątkowo wysokiej próby, dowcipny, śmiały, czuły, pobożny, bardzo barwny, Ignacy Chadzkiewicz. Syn regenta i sędziego ziemskiego wileńskiego, pochodził z majętnej szlachty litewskiej. Służył zamłodu w gwardyi koronnej. Wszedłszy w służbę rosyjską, do sybirskiego pułku grenadyerów, dorobił się pod Suworowem krzyża przy szturmie Oczakowa. Poczem, z abszytem kapitańskim, udał się do Paryża i brał udział w szturmie Bastylii. Za Targowicy wieszał się Szczęsnego Potockiego, którego okadzał, okpiwał i ogrywał. Osiadłszy w Wilnie, przyjaźniąc się i zgrywając z bohaterem insurekcyjnym Litwy, Jakóbem Jasińskim, pracował publicznie jako szuler a privatissime jako szpieg tajnej policyi rosyjskiej. Wydał jej też Działyńskiego, a nie wydał Jasińskiego przez osobliwszy karciarski punkt honoru, jeśli nie przez płatne wyrachowanie. By bowiem najpewniej agentem prowokatorem w służbie kliki petersburskiej Zubowa, życzącego sobie małej awantury powstańczej, jako pretekstu do nowego rozbioru. Po wybuchu insurekcyi w Wilnie, uczestniczył przy uwięzieniu, czy też przy ocaleniu, generała Arseniewa. Przybywszy stamtąd do Warszawy, jako wściekły działacz powstańczy, imieniem niby Jasińskiego, wnet dał się poznać stolicy i gardłował po jakóbińsku za terorem i szubienicą. Po upadku kraju baraszkował naprzód śród konfederatów na Wołoszczyźnie, przy serdecznym swym druhu, godnym siebie kompanie, zdrajcy Ksawerym Dąbrowskim. Z kolei urzędował w Widyniu przy Paswanie Ogłu; wiercił się też czas jakiś w Stambule, między bracią emigrancką a ambasadą rosyjską Koczubeja. Zjechawszy stąd do Francyi rewolucyjnej, wstąpił do ochotniczej legii północnej i gromił pod Kochem Wandejczyków. Następnie w Paryżu, jako prawy jakobin, odszukał znane sobie z wieszań warszawskich tęgie głowy deputacyjne. Zwąchał się szczególnie z Maliszewskim i przez niego dostał się do Bernadetta i Barrasa. Stąd też, śladem Maliszewskiego, podążył do Włoch, gdzie było czem mącić i czem się pożywić. Pojawił się zaraz w Rzymie, wnet po wyjeździe Dąbrowskiego, znów urzędownie jako szuler, a podobno z jakimś poufnym komisem paryskim, może rosyjsko-neapolitańskim. Trafił do Grabowskiego i Jabłonowskiego; wtarł się do Macdonalda i przez niego narzucony był Kniaziewiczowi na oficera nadliczbowego legii: W wybuchłej kampanii neapolitańskiej bił się żwawo; głównie przecie był zajęty „oświecaniem mieszkańców“, jak nazywał palenie wsi i miasteczek, a zwłaszcza rabunkiem na wielką skalę. Wnet spiknął się w tych pracach grabieżczych z faworytami samego wodza naczelnego, z głównym jego doradcą, eksmisyonarzem i ekskonwencyonistą, głębokim, machiawelskim hultajem, Bassalem, i przez niego pozyskał zaufanie i protekcyę Championneta. Podszywając się pod służbę francuską, jako romansownej pamięci „generał Lodoiska“, odtąd stale do najdrażliwszych zakulisowych przykładał się robót, wojskowych, politycznych, a zwłaszcza najulubieńszych sobie, finansowych. Sprawiał się z nich gracko, choć były to roboty, bez wyjątku pachnące kryminałem i szubienicą; aż wreszcie wygarnięty z nich zostanie nieborak twardą dłonią Bonapartego. 

Ale z wyjątkiem Chadzkiewicza, którego rzadkie talenty trafnie chciał zaraz rozstrzelaniem nagrodzić Kniaziewicz, Polacy legioniści, tęgo wojskową swoją pełniąc powinność, a czujnie narodowego strzegąc honoru, jak przedtem w Lombardyi i Rzymie, tak teraz w Neapolu trzymali się zdała od rozgrywających się dokoła intryg i rozbojów. „My obadwaj z Kniaziewiczem – mówił Dąbrowski-mamy jeszcze czyste ręce i zachowamy je. Nasi oficerowie i żołnierze też dobrze się sprawują“. Na tym punkcie nie znał on żartów. Surowym rozkazem dziennym zapowiadał rozstrzelanie za każdy rabunek. Po wzięciu Gaety, nakazał ścisłą rewizyę osobistą żołnierzy. W mantelzakach francuskich znalazł kielichy kościelne, monstrancye i dukaty; w polskich conajwyżej świśnięty połeć słoniny i ciepłą kołdrę; a na to patrzeć musiał przez palce, gdyż po rozdrapaniu magazynów neapolitańskich przez wielkich złodziejów sztabowych francuskich, nie było ani co zjeść, ani czem się okryć. 

Tymczasem, po łatwym spacerze zwycięskim do Neapolu, dopiero prawdziwe zaczynały się trudności. Na tyłach armii wybuchło powstanie pogranicznych górali, t. zw. scarpetti, grożące przecięciem komunikacyi z Rzymem. Dla stłumienia go otrzymał Dąbrowski od Championneta dowództwo dywizyi nad Gariglianem, złożonej, oprócz legii, z dwóch półbrygad i artyleryi francuskiej. Niełatwe miał zadanie ztą krwawą walką podjazdową. Ku największej swej „boleści i męce“, stracił w niej zaraz na wstępie nieodżałowanego Eliasza Tremona, wielu innych też oficerów, jednego z nich, porucznika Żelewskiego, spalonego żywcem przez bandytów. Dawał sobie przecie radę Dąbrowski, lecz głównie przy pomocy własnych swych legionistów. „Francuski żołnierz, – donosił Wielhorskiemu-który wraz z nami walczy, powiada: „To dzielne zuchy ci Polacy, nawet chłopów się nie strachają”, gdyż trzeba wiedzieć, że Francuzi baurów się boją“. Nie przepominał zresztą po swojemu o tuczeniu, rozwinięciu legii. Wynalazł w armii neapolitańskiej, śród niewolników i dezerterów, mnóstwo Polaków, zabłąkanych aż tak daleko, bądź ze służby austryackiej, piemonckiej czy hiszpańskiej, bądź też nawet, rzecz ledwo do wiary, z trzymanych przez króla Ferdynanda pułków macedońskich oraz dostarczanych mu od Porty posiłków albańskich. W istocie, aż do służby tureckiej i neapolitańskiej dostało się sporo biedaków polskich. Dostali się tam naprzód jeszcze z kawaleryi narodowej dywizyi ukraińskiej, skąd po drugim podziale zbiegano przed zabraniem w sołdaty przez Katarzynę; potem z rozbitków armii insurekcyjnej Kościuszki; wreszcie z ofiar konfederacyi wołoskiej. Wszystko to teraz, ile tylko się dało, Dąbrowski w Neapolu, jak przedtem w Medyolanie, porządnie rekrutował i wcielał do legii, do nowych kompanii grenadyersko-strzeleckich. Co więcej, mógł nareszcie urzeczywistnić myśl dawną stworzenia jazdy legionowej, zachęcony zwłaszcza odnalezieniem tu szczętów dawnej kawaleryi narodowej. Użył do tego rotmistrzów Brzechffy i Przyszychowskiego. Użył też dobrego kawalerzysty, pułkownika Berka Joselowicza, którego już w Rzymie serdecznie do legii przygarnął. Przy pomocy sprytnego tego rzeczoznawcy, zdobył kilkaset koni z rasowej stadniny królewskiej pod Casertą. Sformował też wnet dwa piękne szwadrony, w trzysta jeźdców ułańskich, pod generałem kościuszkowskim Karwowskim, ubranych na wzór kawaleryi narodowej polskiej. Uzyskał nadto od Championneta pozwolenie na artyleryę konną polską, zresztą również jak i względem jazdy, pod zastrzeżeniem aprobaty Jouberta i Cyzalpiny. 

Coprawda stamtąd to, z Włoch północnych, fatalne tymczasem od Wielhorskiego przychodziły relacye o dalszej nieżyczliwości rządu cyzalpińskiego. Donosił stamtąd Dąbrowskiemu rozżalony Wielhorski o formalnych nawet uchwałach rządowych, kasujących artyleryę polską, narzucających kokardę cyzalpińską, a wstrzymanych jedynie dzięki oporowi zacnego Jouberta. Ale zarazem donosił o wielkich tam przygotowaniach francuskich do mającej wybuchnąć lada chwila wojny z cesarzem. Zapalił się Dąbrowski tym ostatnim mianowicie widokiem. Nie wątpił o zwycięstwie Francuzów i już widział ich maszerujących znów na Wiedeń. Postanowił zaś tym razem nie pozostać już w tyle, lecz bić się wprost za sprawę polską, „z wrogiem ojczyzny naszej, nie ze skarpettami”. Marzył znowuż o złączeniu obu legii, a bodaj nawet o nagłem z niemi „bryknięciu“ na Raguzę iWęgry do Galicyi, o wyprzedzeniu prawego skrzydła armii włosko-francuskiej przez śmiałą dywersyę na własną rękę. Jednocześnie, celem zabezpieczenia i rozszerzenia organizacyi legionowej, ułożył wyprawić umyślnego do Paryża wysłańca. Wybrał w tym celu Kniaziewicza, do którego zresztą temi czasy osobiście nieco ochłódł, odkąd ten za świetne swe czyny bojowe magrodzony został przez Championneta stopniem francuskiego generała brygady. Na jego miejsce pragnął Dąbrowski szefostwo legii przekazać zaufanemu, choć nierównie mniej wybitnemu Chamandowi. Posłał tedy w końcu stycznia 1799 r. z tą propozycyą samego Kniaziewicza do kwatery głównej do Neapolu. Tam podówczas gwałtowne trwały zatargi między wodzem naczelnym Championnetem, a naczelnym agentem politycznym Dyrektoryatu, komisarzem Faipoultem. Ten ostatni, wyszkolony przez Bonapartego, wyborny administrator, protestował stanowczo przeciw sztabowej orgii grabieżczej, za co też temi właśnie dniami został pozbawiony urzędu przez Championneta i sromotnie przepędzony z armii. Championnet, mocno już naraziwszy się swemu rządowi samowolnem ogłoszeniem Republiki partenopejskiej, a przewidując, jakie wrażenie ta nowa samowola wywoła w Paryżu, pragnął złagodzić je wagą swych zwycięstw i widokiem trofeów. Lecz posłać z niemi nikogo ze swoich, bez wyjątku skompromitowanych sztabowców, nie mógł, ani też żadnego z ludzi Macdonalda nie chciał. Tak więc nietylko chętnie udzielił zgody na misyę paryską czystego i lojalnego Kniaziewicza, lecz nadto z własnego natchnienia powierzył mu od siebie zaszczytne poselstwo, zawiezienie Dyrektoryatowi 35 wspaniałych, zdobytych na Neapolitańczykach, sztandarów. Z taką ekspedycyą podwójną, od legii i od armii, Kniaziewicz, w towarzystwie Kosseckiego, Drzewieckiego i młodego Dąbrowskiego, w początku lutego 1799 r., wyjechał na Rzym i Medyolan do Paryża. 

Zanim jeszcze Kniaziewicz przybył na miejsce przeznaczenia, nastąpił upadek Championneta, który rozkazem Dyrektoryatu odwołany, a następnie nawet uwięziony i pod sąd oddany został. Już w końcu lutego musiał on zdać dowództwo armii neapolitańskiej czyhającemu na sukcesyę po nim Macdonaldowi. Równocześnie dowództwo armii włoskiej otrzymał, po odwołanym Joubercie, stary i schorowany Scherer, zastąpiony w ministeryum wojny przez generała Mileta. Dyrektoryat, usuwając wodzów „jakobińskich”, i to tak wybitnych, bojowych, Championneta, wsławionego świeżem zwycięstwem, Jouberta, pełnego inicyatywy i ognia, bardzo dziwnie jakoś sposobił się do wojny. Podejrzliwsi postrzegacze uważali nawet, że sposobił się rozmyślnie do porażki, w myśl intryg koalicyjno-restauracyjnych, będących istotnie temi czasy gorączkowo przy robocie w Paryżu. Zresztą w rządzie dyrektoryalnym, zaplątanym we własnej dwulicowości i krętactwie bezdennem, z drugiej znów strony niecałkiem jeszcze pozbywano się złudzeń, iż przecież może nie dojdzie do wojny powszechnej, ku której od Campoformia pchano bezustanku, a przed którą teraz poczynano się wzdrygać. Oddawano się w ostatniej już godzinie szczególniejszym zwłaszcza złudzeniom względem Rosyi. Jeszcze w lutym 1799 r., członek Instytutu francuskiego i Rady Pięciuset, były konwencyonista, zapalony republikant, naśladowca Roussa i oskarżyciel Bonapartego, popularny i brudny pismak Mercier, złożył Reubellowi obszerne „Uwagi o Rosyi io pobudkach, jakie skłonić powinny Pawła I do aliansu z Francyą”. Właściwym autorem tego pisma był niejaki Guttin, używany oddawna przez Dyrektoryat do rozlicznych tajnych misyi i planów, celem „zrewolucyonizowania” Rosyi. W rzeczy samej, znał on dobrze tameczne stosunki, ludzi i język, gdyż służył przedtem na dworze Katarzyny w Petersburgu, potem zaś najpewniej służył na dwie strony i był tajnym agentem rosyjskim w Paryżu. Próbował on też dla odmiany, obok projektów zbuntowania kozaków czarnomorskich lub urządzenia rewolucyi pałacowej nad Newą, występować w sposobnej porze z projektami zgody i przyjaźni francusko-rosyjskiej, w stylu przedrewolucyjnej polityki wersalskiej, pod hasłem dokonania do spółki rozbioru Porty albo nawet odbudowania Polski pod berłem rosyjskiem. Istotnie, przed trzema już laty, zaraz w początkach Dyrektoryatu, Guttin z podobną do rządu zgłaszał się ofertą. Owóż powracał on do niej obecnie w memoryale niniejszym. Wykazywał wymownie uderzającą wspólność interesów francusko-rosyjskich i rozwijał sposoby zawarcia przymierza między Republiką a Pawłem, za cenę podziału Turcyi oraz oddania carowi całej Polski dla W. Księcia Konstantego, jako króla polskiego. To wystąpienie Merciera i Guttina, ciekawy odgłos uprzedniej do Pawła odezwy Laharpa, inspirowanej przez Talleyranda, a ciekawa też zapowiedź późniejszego ku Rosyi nawrotu Bonapartego, było w chwili obecnej znamiennem świadectwem dziwnych ułud a raczej tumanień politycznych paryskich. 

W tej samej właśnie chwili Rosya stawała na czele koalicyi i podawała hasło wojenne. W połowie lutego 1799 r. doszło w Petersburgu ostateczne porozumienie ofensywne austro-rosyjskie, pod znakiem zaręczyn przybyłego tam palatyna Józefa z W. Księżną Aleksandrą. Korpus 20 tysięczny rosyjski generała Rosenberga, wprowadzony już od końca r. z. z Brześcia przez Galicyę do kwater zimowych nad Dunajem, obecnie skierowany został wprost na linię operacyjną włoską i wsparty przez 10 tysięcy Rosyan generała Rehbindera. Drugi korpus 25 tysięczny, pod generałem Korsakowem, miał pomaszerować na linię nadreńsko-szwajcarską, a trzeci, pod generałem Hermannem, popłynąć do Holandyi. Na wyraźne życzenie Hofburgu, do głównej we Włoszech rozprawy wojennej ofiarował Paweł Austryakom najsłynniejszego swego wodza, pogromcę Turków i Polaków, starego feldmarszałka Suworowa, a nawet przydał mu W. Księcia Konstantego dla uświetnienia pogromu Francuzów. Już w początku marca Suworow, dotychczas w niełasce carskiej, sprowadzony śpiesznie do Petersburga, udał się stąd do Wiednia i na plac boju do Włoch. Paweł zabierał się do rzeczy odrazu na wielką skalę militarno-polityczną. Występował jako opatrznościowy obrońca tronu i ołtarza, protektor Habsburgów, Burbonów i papieża, głowa świętej krucyaty przeciw Francyi rewolucyjnej oraz wszelakim sprzymierzonym z nią duchom buntowniczym, a nienajmniej też buntownikom legionowym polskim. Szeroką dłonią dobroczynną sięgał okolnie, od Stambułu i Neapolu, aż do Londynu i Hagi. Wyprawiał na Zachód wysztyftowany przez siebie na Wołyniu i Podolu korpus emigrancki francuski. Układał się z gościem swoim mitawskim, Ludwikiem XVIII, względem nowego powstania w Wandei, popartego przez ekspedycyę rosyjską, mającą wylądować w Holandyi. Wydawał zarazem zarządzenia względem poruszenia sprężyn spiskowych w Paryżu, użycia generała Pichegru, zbiegłego do Anglii, przekupienia samego Barrasa, pozyskania jednej z armii francuskich, „która z republikańskiej zamieniłaby się na rojalistyczną”. Pod takiem, idącem z Petersburga, potężnem tchnieniem ożywczem, podniosły głowę w Paryżu wszelkie ciemne żywioły rozkładu i zdrady. Poczuła Francya po raz pierwszy na własnym karku dalekosiężne twarde wpływy rosyjskie. Ujrzała groźbę klęskową najazdu i rozszarpania, ciśniętą jej przed kilku laty zdała od Katarzyny, a zbliżającą się teraz z ręki Pawła, zanim dopełnioną zostanie zręki Aleksandra.

III.

Zwycięska dotychczas Republika do nowej, cięższej od wszystkich poprzednich rozprawy wojennej wstępowała dziwnie nieprzygotowana, jakgdyby z rozmysłu przez własnych swych rządców wydawana na pobicie. W chwili wybuchu niniejszej drugiej wojny koalicyjnej, mieli Francuzi w polu ogółem około 170 tysięcy ludzi, rozrzuconych od ujścia Renu aż do stóp Wezuwiusza. Tymczasem sami tylko Austryacy mieli teraz do rozporządzenia przeszło 250 tysięcy ludzi, do czego już dochodziło 30 tysięcy a wnet drugie tyle Rosyan. Rozpoczęły się w marcu 1799 r. kroki wojenne pod najniepomyślniejszą dla Francyi wróżbą. Na terenie bojowym niemieckim armia francuska pod generałem Jourdanem rozbita została przez przeważne siły austryackie pod arcyksięciem Karolem i wyparta za Ren. Równocześnie gorszy jeszcze obrót przybrały wypadki na terenie wołoskim. Stała tu armia austryacka, licząca przeszło 90 tysięcy ludzi, pod feldcechmistrzem Krayem, w zastępstwie wodza naczelnego Melasa, prócz 48 tys., trzymanych w odwodzie pod Bellegardem w Tyrolu, oraz 30 tysięcy nadciągających Rosyan. Naprzeciw tej potęgi Francuzi mieli rzeczywiście pod bronią w armii włoskiej Scherera, wystawionej na pierwsze natarcie, 47 tysięcy ludzi, zaś w armii neapolitańskiej Macdonalda, oddalonej jeszcze o całą długość półwyspu, 25 tysięcy ludzi. Te ostatnie mianowicie liczby rzeczywiste zbrojności francuskiej we Włoszech mieściły się w sytuacyi poufnej, udzielonej przez Scherera w końcu lutego swemu następcy w ministeryum wojny, Miletowi. Owóż ten arcyważny, arcytajny raport sytuacyjny, sposobem wielce znamiennym dla ówczesnych stosunków paryskich, wykradziony został niezwłocznie z tamecznych biur ministeryalnych, dostarczony do Berlina Paninowi, a przez niego podany do wiadomości Pawła oraz Suworowa. Była to dobra próbka wytrawnej sztuki wywiadowczej rosyjskiej. Zresztą Suworow i nadal, przez cały czas tej wojny, o swych przeciwnikach francuskich nadzwyczaj dokładnie był informowany. W połowie marca, stary nieporadny Scherer przybył do Medyolanu, objął komendę naczelną, założył kwaterę główną w Mantui. W poczuciu własnej słabości przybrał on sobie do pomocy generała Moreau. Ten ostatni bowiem, też zbyt zdolny, jak Joubert i Championnet, popadłszy w niełaskę rządową, zdegradowany był na inspektora armii włoskiej i teraz miał dowództwo drugorzędne nad śordkowym jej korpusem. W takich to warunkach, pod każdym względem opłakanych, wypadło otworzyć kampanię. 

Do nieszczęsnej tej kampanii z największym zapałem gotowała się zostawiona w Cyzalpinie legia druga polska. Niewiele tam wiedziano o niepocieszających istotnych auspicyach wojennych. Pamiętano wielkie zwycięstwa Bonapartego i wierzono w gwiazdę francuską. Z uniesieniem witano nadeszłą nareszcie chwilę upragnioną zmierzenia się z rozbiorcami ojczyzny, pomszczenia jej i wskrzeszenia z bronią w ręku. Godebski w Dekadzie legionów, wydawanej przez siebie w Mantui, rozpisywanej ręcznie w niewielu egzemplarzach i czytywanej na głos legionistom przy rozkazach dziennych, zagrzewał umysły do bliskiego już boju. Podawał on tu wiadomości pomyślne, czerpane przeważnie z dzienników paryskich albo gazetki breściańskiej lub lugańskiej, a niestety z reguły bardzo dalekie od smutnej rzeczywistości. Ta rzeczywistość niebawem ujawnić się miała w całej grozie, skoro Scherer, przekroczywszy Mincio i Adygę, rozpoczął, pod koniec marca 1799 r., operacye zaczepne przeciw Austryakom w kierunku Verony. 

Już w pierwszem zderzeniu, nieporządnych walkach od Pastrenga do Legnaga, pomimo częściowych powodzeń, okazały się ciężkie błędy francuskiego dowództwa i znaczna sił niewspółmierność, co zaraz dotkliwemi stratami okupiła legia. Biły się tu trzy bataliony polskie, każdy z osobna, rozdzielone między obadwa skrzydła i centrum armii francuskiej, gdyż niecałkiem jeszcze im dowierzano, jako byłym jeńcom i dezerterom austryackim. Biły się zapamiętale w tej najpierwszej próbie ogniowej przeciw wojskom cesarskim, skąd tak niedawno same były wyszły, a gdzie niestety i teraz sporo było rodaków, zwłaszcza w walczących tu pułkach kawaleryjskich austryackich. Zdobyły sobie niepodzielne uznanie starego żołnierza francuskiego. Okazały równą mu, nawet wytrzymalszą, podcinaną gniewem narodowym, waleczność. Ale zostały zdziesiątkowane. Zwłaszcza batalion pierwszy, pod szefem legii Rymkiewiczem, wciągnięty w porażkę prawego skrzydła francuskiego pod Legnagem, doznał fatalnych skutków „chaosu” i „szczytu nieporządku”,panującego w komendzie naczelnej. Szczęśliwiej natomiast powodziło się Wielhorskiemu, który, mając przy sobie batalion drugi, dowodził na lewem skrzydle brygadą francuską. Ogółem straciła legia tego dnia przeszło 750 ludzi, jedną czwartą całego swego stanu czynnego. Po dniach dziesięciu, 5 kwietnia 1799 r., nastąpiło pod Magnanem ponowne uderzenie zaczepne armii francuskiej na wyruszającego z Verony Kray a. Zakończyło się ono fatalnie, zupełną przegraną Francuzów i odwrotem na całej linii poza Mincio i Addę. W nieszczęśliwej tej bitwie, z równą sprawiając się dzielnością, straciła legia przeszło tysiąc ludzi w zabitych, rannych i wziętych do niewoli, a zaraz za dezercyę pędzonych przez rózgi austryackie. Tutaj też, pod upamiętnioną zgonem Liberadzkiego Veroną, straciła Rymkiewicza. Ranny dwukrotnie, śmiertelnie trafiony kulą karabinową w pachwinę, był on przez Moreau na placu boju mianowany generałem brygady francuskim. Lecz już po dwóch dniach, przeniesiony do szpitala w Medyolanie, skonał, śród śroższych, niż fizyczne, cierpień duszy. Zgnębiony poczuciem przegranej, umierał z powtarzaną w agonii skargą bolesną: „Czemu nie było mi sądzonem na swojej zginąć ziemi”. Nawet ostatniej posługi oddać mu nie mogli rodacy; zostawić musieli ciało w ręku nieprzyjacielskiem. 

Nie wetowały takiej straty próżne pochwały Dyrektoryatu paryskiego, w osobnem piśmie dziękczynnem do legii. Objął nad nią po Rymkiewiczu komendę Wielhorski. Zostały z niej szczątki, około jednej trzeciej, tysiąc zaledwo ludzi. Przyrzekł wprawdzie Wielhorskiemu Scherer złączenie tych szczątkówz przywoływaną już z południa legią pierwszą. Lecz nie dotrzymując słowa, sam do śpiesznego zabierając się odwrotu, przeznaczył niedobitków legii drugiej na załogę do Mantui, na posterunek stracony i nieuniknioną zagładę. W rzeczy samej, już waliło się w gruzy panowanie francuskie we Włoszech. Waliła się Cyzalpina, opróżniona przez Francuzów, zalewana przez wojska austro-rosyjskie. Dyrektoryat i izby medyolańskie ratowały się ucieczką do Szwajcaryi i Francyi. Powracały do Lombardyi rządy habsburskie. Zaczynał się okres feralny „trzynastu miesięcy" (tredici mesi), restauracyi panowania cesarskiego i okrutnego odwetu za minioną jak sen, krótką dobę republikańską. 

Zarazem, w połowie kwietnia 1799 r., przybył do Verony Suworow. Wódz niepospolity, największy, jakiego wydała Rosy a, „z duszą a bez głowy wielkiego generała", wedle sądu o nim Bonapartego, sam natomiast z zachwytem odzywał się on o Bonapartem, za srogie cięgi, zadane przezeń nienawistnym sobie w gruncie Austryakom. Teraz zjawiał się po nim na ziemi 'włoskiej, aby pospołu z Austryą zetrzeć ostatnie ślady bonapartowych czynów. Nadawał się do tego Suworow, jak nikt inny. Bożyszcze swych wojsk, umiał, jak nikt inny, rozpalać i wyzyskiwać do ostateczności ślepe, bezmyślne, karne bohaterstwo rosyjskiego żołnierza. Bezwzględny, śmiały, czujny, szybki, chytrość głęboką pod błazeńskim kryjąc pozorem, pełen niepożytej jeszcze energii, choć starością i brzydką nękany chorobą, żądny wciąż sławy dla siebie i rosyjskiego imienia, po raz pierwszy zanosił on zbrojną pięść rosyjską aż tak daleko, do kolebki kultury zachodniej. Tym czynem swoim zaczepnym, dziwaczną swoją po Bonaparcie zjawą na tle klasycznego świata, wcielił, jak nikt inny, biegunową Wschodu a Zachodu antytezę, skąd z kolei spłynie nawrót obronny przeciw Rosyi, podjęty przez pierworodnego syna łacińskiej kultury, Napoleona. Suworow, natychmiast po przybyciu, podjął energiczne, na swój sposób, uderzenie offensywne. Rozbił pod Cassanem armię francuską, dowodzoną obecnie, po odwołaniu Scherera, przez Moreau. Przed wziętym do niewoli Serurierem prawił już o inwazyi do Francyi, o marszu na Paryż. Jednocześnie, w końcu kwietnia, nastąpiło w Rastadzie tragiczne, niebywałe w stosunkach międzynarodowych, zamknięcie przewlekanej dotychczas fikcyi kongresowej, przez wymordowanie pełnomocników francuskich. Republika francuska zachwiała się w posadach. Zagrożona była wewnątrz wybuchłem ponownie powstaniem szuańsko – wandejskiem. Była naciskana zewnątrz zwycięskim naporem koalicyjnym, na całej linii Renu od Holandyi aż do Szwajcaryi. Szczególnie zaś pognębiona i narażona była od strony traconych Włoch. Tutaj, w sam dzień rastadzkiego mordu, padł Medyolan, zagarnięty zmiatającą wszystko przed sobą offensywą suworowowską. Tegoż dnia, w niedzielę wielkanocną rosyjską, odbył stary Scyta wjazd tryumfalny do langobardzkiej stolicy. Witany był uroczyście przed bramą miasta przez deputacyę obywatelską z arcybiskupem na czele, jako zbawca od francuskiego jarzma. Wśród bicia dzwonów i entuzyastycznych okrzyków pospólstwa, wjeżdżał do Medyolanu Suworow, na koniu kozackim, cały w bieli, w otwartej koszuli, podwiniętych płóciennych szarawarach, szerokich krótkich butach na gołych nogach, przeżegnywając się ciągle i naprzemiany błogosławiąc cisnące się ku niemu tłumy szerokim znakiem greckiego krzyża, czynionym bezustanku ręką prawą z której zwieszał się nahaj. 

Raptownie odtąd szły po sobie dalsze postępy austrorosyjskie, pomimo rodzących się już w skrytości ostrych obustronnych tarć sprzymierzeńczych. Moreau zepchnięty został aż na Rivierę. Cała północna połać Włoch, od granic weneckich aż do Piemontu i Liguryi, dostała się w ręce koalicyjne. Padły wszystkie niemal znajdujące się tutaj twierdze francuskie. Już tylko z ledwością trzymała się obtoczona zewsząd najściślej Mantua, gdzie w beznadziejnej obronie trawiła się zamknięta, okaleczona legia druga polska. 

Dąbrowski tymczasem, po odjeździe Kniaziewicza do Paryża, ucierał się nad Gariglianem z powstańcami neapolitańskimi, ze scarpettami, kontrabandzistami, brygantami, baurami, chłopstwem licznemi dzikiem, prowadzonem przez takich, jak sławny Fra Diavolo, partyzantów śmiałych i krwiożerczych. Codzienne męczące te walki przybierały postać coraz poważniejszą i zaciętszą, w miarę jak poczynały dobiegać już tutaj pierwsze z północy podmuchy burzy koalicyjnej. Trapił się tem Dąbrowski, ale i radował w duszy, gdyż w wielkiej wojnie z koalicyą pokładał wszak jedyne właściwe widoki całej imprezy legionowej. Tembardziej przecie śpieszno mu było z zaklętego kalabryjskiego kąta wydostać się z legią swoją na północ, do wspólnych z legią drugą działań na głównym terenie wojennym. O zwycięstwie Francuzów nad Austryakami ani wątpił. Trząsł się tylko na myśl, iż ono może przyjdzie znów zaprędko, i że sam mógłby znów spóźnić się do wzięcia czynnego w niem udziału z bronią legionową dla dobra Polski. Wtem, pod koniec marca 1799 r., odebrał od Wielhorskiego z Mantui wiadomość pewną o objęciu dowództwa przez Scherera i niezwłocznem rozpoczęciu kroków wojennych. Nie było chwili do stracenia. Ale rzeczą dość było drażliwą wypraszać się wprost z pod komendy niezbyt zresztą życzliwego Macdonalda, który w szczególności źle był usposobiony dla Dąbrowskiego osobiście, mając go za stronnika Bruna, Jouberta, Championneta, swych rywalów wojskowych i politycznych. Wysłał tedy Dąbrowski natychmiast do głównej kwatery armii włoskiej w Mantui wiernego Wybickiego, który przybył za nim z Medyolanu na neapolitańską wyprawę, oraz adjutanta swego Zawadzkiego. Powierzył im naglącą do Scherera prośbę o odwołanie do siebie legii pierwszej, celem użycia całego korpusu polskiego na prawem skrzydle armii, dla samodzielnej dywersyi zaczepnej i przedarcia się przez Węgry do Galicyi. Nakazywał wysłańcom „pośpiech jaknajwiększy, pod osobistą odpowiedzialnością”.

Jednocześnie próbował przygotowywać w tym sensie Macdonalda i czynił stosowne zarządzenia w legii i zakładach jej ankońskim i rzymskim. Kilka tygodni w niespokojnem minęło oczekiwaniu. Frasował się już Dąbrowski, czyli jeno na czas „otrzymamy rozkaz złączenia się z armią włoską, zanim ona podstąpi pod Wiedeń“. Nieborak mierzył wciąż rzeczy na miarę Bonapartego. 

Naraz zaczęły do Neapolu dochodzić głuche odgłosy klęsk lombardzkich, aż wreszcie w drugiej połowie kwietnia z hiobową wieścią powrócił Zawadzki. Trafił on z Wybickim do Mantui nazajutrz po porażce pod Magnanem, kiedy armia francuska zabierała się do odwrotu a rząd cyzalpiński do ucieczki. Biedny Wybicki, zdjęty rozpaczą i przerażeniem, schronił się aż pod Genewę. Zawadzki, śpiesząc z powrotem, przywoził wprawdzie Dąbrowskiemu upragniony rozkaz marszu dla połączenia się z armią włoską, przecie nie w spodziewanym kierunku północno-wschodnim lecz zachodnim, przez Rzym, Sienę, Florencyę. A przywoził zarazem okrutną wiadomość o sromotnem pobiciu Francuzów, o śmierci Rymkiewicza, o zniszczeniu dwóch trzecich jego legii i zamknięciu okrwawionych jej ostatków, pospołu z batalionem artyleryi, na stracenie doszczętne w murach Mantui. Jęknął draśnięty w samo serce Dąbrowski na widok znikłej nagle jednej mozolnych prac swoich połowy, albo raczej i więcej, bo wraz z drogocenną artyleryą polską. Ale się wnet opamiętał i przedsięwziął z pozostałą czynić połową, co był zamierzał i całością. Niełatwo jeszcze przyszło wydobyć od Macdonalda pozwolenie ostateczne na odmarsz. Jeszcze dni parę czekać wypadło na zluzowanie na zajmowanych posterunkach przez oddziały francuskie. Nakoniec, pod koniec kwietnia 1799 r., można było wyruszyć w pochód powrotny, na walną rozprawę wojenną. 

Droga trudna, niebezpieczna wiodła teraz wstecz przez całe Włochy, już wszędy burzone, podkopywane, podnoszone na nogi przez koalicyę i duchowieństwo, przez pomstę za ciemięstwa francuskie, przez szerzący się pogłos francuskich porażek. Wzdłuż przez wszystką przebogatą, przepiękną krainę italską, ku której od wieków pożądliwe obce parły plemiona, którą teraz wydzierali sobie gallijscy i germańscy najeźdźcy, piął się w górę z powrotem lechicki hufiec sierocy, rządzony jedną tylko myślą, jak od tych cudzoziemskich świetności i blasków do swojej wyzwolonej trafić ziemi szarej, głodny nie zdobyczy, nie panowania, lecz własnej swobodnej ojczyzny. 

Legia w wybornym była stanie. Z półrocznej kampanii neapolitańskiej wracała liczniejsza i tęższa. Składała się z pięciu batalionów piechoty i dwóch szwadronów jazdy. Miała w szeregu blisko półczwarta tysiąca ludzi. Była porządnie uzbrojona, nieźle przyodziana; otrzymała w drodze brakujące mundury. Szła znów w cudną południową wiosnę, rzeźko, sprawnie, z animuszem dobrym. Szła wszak na północ, zawszeć bliżej, niż dalej domu. Kapela z czterdziestki muzykantów, w kurtkach karmazynowych, skocznego legionowego przygrywała mazurka: „marsz, marsz Dąbrowski, do Polski z ziemi włoskiej". A Dąbrowski z ciężkiem słuchał i prowadził sercem. Wiedział już dobrze, i on, i jego oficerowie, jak stały rzeczy. Wiedział, że prowadzi nie do Polski, lecz do pobitych Francuzów, na zwycięskich Austryaków i Rosyan, że może prowadzi na rzeź. Ale wiedział też, i on, i oficerowie szlachta, że w nich iw tym powierzonym im zbrojnym ludzie był jedyny jeszcze ostały złom oręża wielkiej Rzpltej, był promień starożytnej mocy i zadatek odrodzenia narodu. Tedy należało podtrzymać ducha żołnierza i nieść wysoko imię polskie. 

Pod Terraciną wychylała się legia z cieśnin górskich Kalabryi na równinę pontyńską, w wojenną już strefę, w obręby zagrożonej już Republiki rzymskiej. Kroczyła odtąd zwartą kolumną, w pełnym szyku bojowym. Tutaj, z kwatery sztabowej w Mezy, w rozkazie dziennym do generał-marszu ze świtem, wydał Dąbrowski pierwsze hasło dla całej legii: „Wolność, Warszawa, Wanda". Nazajutrz, w Cisternie, wyszło hasło: „Kraków, Karność, Kościuszko”. Trzeciego dnia, w Gensanie: „Polak, Poczciwość, Patryotyzm“. Dnia następnego: „Szczęsny, Szelma, Szubienica”. Był to właśnie Trzeci maja 1799 r., i znów, jak równo przed rokiem, wstępowała legia do Rzymu. Wchodziła przez bramę Lateraneńską, wr paradzie, „w pełnym blasku”: pułk lansyerów z trębaczami na czele, dalej sztab na białych koniach, batalion grenadyerów, trzy bataliony fizylierów, batalion strzelców. Dziwowali się Rzymianie postawie dzielnej, większej niż przedtem liczbie i nowej jeździe legionowej; a choć wrogo już nastrojeni, wstrzymać się nie mogli od wiwatów i oklasków. Po dwudniowym ledwo spoczynku, ruszono z Rzymu dalej, pod hasłem: „Męstwo, Miecz, Mieczysław". 

Zamiast na Sienę, zboczono nieco na Perugię, dokąd troskliwy Chamand sprowadził z ankońskiego zakładu pociąg ubiorczy, i gdzie do reszty ubrała się legia. Ale przez to odchylenie, pod kątem niebezpiecznym wstępowano do Toskanii. Dopiero co, w marcu, byli opanowali ją Francuzi, przepędziwszy W. Księcia Ferdynanda III, a oto już od początku maja cały kraj był z tej strony w powstaniu. Trzeba było przedzierać się przez silne oddziały powstańcze, mające działa i instruktorów austryackich, przez zatarasowane miasta Arezzo i Cortonę. Tutaj też, w marszu, w trudnem przejściu między górami a jeziorem Trasimeńskiem, w połowie maja, dotkliwe straty poniosła legia, a najdotkliwszą w osobie zabitego na miejscu kulą, nowego szefa swego, niepospolitego Chamanda. We Florencyi otrzymał Dąbrowski rozkaz spędzenia oddziałów austryackich, grożących już przecięciem komunikacyi z Genuą, dokąd pod wodzą Moreau wycofywała się pobita armia włoska. Żwawo wywiązał się z tego zadania. Wnet oczyścił z nieprzyaciół wszystkie wyloty apenińskie na Cyzalpinę. Po raz pierwszy prowadząc tu legię swoją przeciw Austryakom, pokazał Dąbrowski, iż potrafi wybornie dawać im radę.