Rozdział IV. Koniec Legionów.

I.

Dwa zawody, leobeński i campoformijski, nie zachwiały idei legionowej; trzeci, lunewilski, podciął ją z gruntu, był dla niej początkiem końca. Nowy ten pokój z Austryą torował drogę nieuniknionemu odtąd pokojowi paryskiemu z Rosyą. Prowadził tedy, po dawnym bazylejskim z Prusami, do zgody Francyi z wszystkimi trzema rozbiorcami Polski. Taka zgoda była wyrokiem śmierci legionów, stojących na walce Francyi z tymi rozbiorcami. 

Legia naddunajska, w swym korpusie oficerskim ze szczególnie gorącej młodzi obywatelskiej złożona, wr ostatniej zwycięskiej kampanii do świetnego powołana udziału, niedaleko już ojczystych wysunięta rubieży, potrzykroć też, najwcześniej, najpowszechniej i najżywiej, tym druzgocym przejęła się zawodem. Kniaziewicz natychmiast po zawartym w Steyrze rozejmie, w końcu grudnia 1800 r., z jędrnym a beznadziejnym apelem w zagrożonej sprawie narodowej zwrócił się do Bonapartego. Prostym tu, republikańskim i żołnierskim przemawiał językiem, nieprzystosowanym do świeżych, dworskich obyczajów tuileryjskich. Imieniem legionistów swoich, już prawie „u wrót Wiednia”, na mil 60 od Polski, pokojową wstrzymanych wieścią, wzywał Pierwszego konsula, „ostatnią nadzieję” Polaków, do „odbudowy nieszczęsnej ojczyzny naszej“, jeżeli nie wojennemi, to negocyatorskiemi sposoby. Pismo to wyprawił na ręce Moreau, który, z polecającym od siebie dopiskiem, miałby je przesłać Bonapartemu. Osobno, w pięknym liście do Moreau, zapowiadał już zgóry, że na wypadek obojętnego na Polskę pokoju sam niechybnie służbę porzuci. „Stan wojskowy- pisał – jest najszanowniejszy, kiedy żołnierz przelewa krew swoją za ojczyznę; tenże żołnierz staje się najemnikiem, skoro nim inne powodują widoki... Gdyby pokój powszechny nie miał zmienić losu Polski, jakie prawo miałbym szafować krwią spółziomków moich w sprawie, która nie byłaby sprawą ich ojczyzny? Zaiste, słuszniebym wtedy zasłużył na nazwę najemnika". Zarazem zapytywał o los przyszły legionistów; upominał się o wyrobienie im amnestyi od Austryi, o ile do domu wrócić zechcą. oraz zabezpieczenie ich bytu we Francyi, o ile woleliby tam pozostać. Moreau niezwłocznie, z życzliwem wstawiennictwem swojem, skierował te pisma do Pierwszego konsula. W kilka dni potem, z początkiem stycznia 1801 r., Kniaziewicz, w niespokojnem wciąż podnieceniu, znów parokrotnie, a bardzo silnie pisał do Moreau, jako „protektora legii (naddunajskiej), któremu ona winna swe istnienie”. Prosił o szybkie, jaknajpełniejsze skompletowanie i uzbrojenie obu legii polskich, „co byłoby dla nas termometrem czekającego nas losu”. W razie pominięcia sprawy polskiej w przyszłym pokoju, Kniaziewicz wcale ostro, „z właściwą żołnierzowi otwartością i prostotą”, zapowiadał masową dezercyę szeregowców, zbiorową dymisyę oficerów, „zupełny rozkład” legii. Na wszelki wypadek ponawiał z naciskiem prośbę o zapewnienie legionistom powszechnej amnestyi od rządu austryackiego. Żądał też wstawienia się rządu francuskiego za uwolnieniem więzionych w w Austryi patryotów polskich, Kołłątaja, Dzieduszyckiego i innych.

To wszystko oczywiście nie na wiele się zdało. Rzeczy były już w zasadzie przesądzone na niekorzyść Polski. Zresztą, w tak wczesnem już stadyum, szlachetne, lecz porywcze wystąpienie Kniaziewicza pod względem taktycznym nie było zbyt szczęśliwe. Na platonicznej życzliwości Moreau nie bardzo można było polegać. Zaś droga przez niego, jako „protektora” sprawy legionowej i polskiej, najnietrafniejszą była do ucha jego rywala Bonapartego. Zdaje się, że i treść, i forma pism Kniaziewicza mocno niepodobały się w Tuileryach. On sam podobno wydał się tam zanadto oddanym wodzowi armii reńskiej, a niedość Pierwszemu konsulowi. Wydał się też pewnie zanadto niezawisłym raptusem, w porównaniu z oględniejszym Dąbrowskim. Nadomiar, w tak ciężkiem przesileniu, wewnętrzna też, niestety, legionowa przyplątała się intryga. Z jednej strony, przy sztabie legii naddunajskiej wciąż kręcił się teraz rycerz spiskowy Orchowski. Imieniem tajemniczego Towarzystwa republikanów warszawskich, więc wyższem patryotycznej opinii kraju imieniem, dolewał on oliwy do ognia, podniecał jeszcze „uniesienie” Kniaziewicza i ostrość epistolarnej jego prozy. Był wszak wykładnikiem dawnej deputacyjno-„jakóbińskiej ”, nieprzejednanej zawziętości partyjnej, pchającej od samego początku, bez względu na okoliczności, za wszelkę cenę, wszelkiemi sposoby, do rozbicia legionowego dzieła. Z drugiej znów strony, w samej legii naddunajskiej, usłużni, w guście Różnięckiego, znaleźli się spryciarze, skwapliwie idący na rękę natchnieniom rządowym paryskim. Wbrew kategorycznym oświadczeniom Kniaziewicza, ułożyli oni zbiorową deklaracyę pisemną o dozgonnej wierności legionowej dla rządu francuskiego „bez żadnych kondycyi”, a nawet o chętnej gotowości przeprowadzenia legii do armii włoskiej. Istotnie, w Paryżu odnowiła się teraz poprzednia groźba odesłania legii naddunajskiej do Włoch. Tym razem umyślono nadto szczególniejsze dać jej przeznaczenie przenieść ją pod sztandar infanta Ludwika, nowego króla Etruryi. Tam, pod niebem toskańskiem, legia napewno czuć się będzie dobrze, zyska nawet materyalnie. A że straci moralnie i ofiarę swą narodową zbruka najemnictwem, o to mniej dbano. W przejrzystym dotychczas stosunku Bonapartego do legionów polskich zaczynały się zgrzyty, podstępy, pogwałcenia. Fatalnym już było znakiem, że wkrótce po steyrskim rozejmie, w styczniu 1801 r., oddziały polskie armii reńskiej, wedle nadeszłego z Paryża rozkazu, najpierwsze miały wycofać się z Austryi wstecz ku Bawaryi. Sarn Kniaziewicz, wciąż czekając wyniku swych odezw, zatrzymał się w ustronnej mieścinie bawarskiej, Weissenhornie pod Ulmem. Towarzyszyli mu tutaj Wybicki, Godebski, Kossecki, Drzewiecki, nieodstępny Orchowski i inni. Jeszcze podówczas, w końcu stycznia i początku lutego 1801 r., niejakim oddawano się złudzeniom. Trwały jeszcze wtedy w najlepsze rokowania przyjacielskie między Bonapartem a Pawłem. Otóż Kniaziewicz w Weissenhornie, z kilku stron naraz, otrzymał najpewniejszą rzekomo wiadomość, jakoby, przez tajny układ między Pierwszym konsulem a carem, wzamian za odszkodowanie Prus w Hanowerze a Austryi na Bałkanach, zięć Pawła, ks. Ludwik Meklemburski, poślubiony od niedawna W. Księżnie Helenie Pawłównie, miał zostać królem odbudowanej Polski. Kniaziewicz z uciechą o tak ważnej nowinie w te pędy powiadomił Dąbrowskiego i legię włoską, oraz Barssa i emigracyę paryską. „Niech żyje Bonaparte, niech żyje Paweł I, niech żyje ks. Meklemburski! – tak na tę wieść radosną odpisał entuzyastycznie Barss – ...Niech kogo chcą, zrobią królem polskim, aby Polska była, i my, jej dziatwa z nią szczęśliwa”. Niewątpliwie odbijały się w tem nastroje prorosyjskie, rozpowszechnione od rządów Pawła, jak wskazano, w kraju samym. Stamtąd, z pruskiej Warszawy, a zwłaszcza z dzielnicy rosyjskiej, takie nastroje i wpływy jawnie i skrycie przedostawały się na coraz podatniejszy, bo coraz chwiejniejszy grunt wychodźczolegionowy. Przed kilku zaledwo laty, Barss z narażeniem życia gotował w Warszawie insurekcyę przeciwrosyjską, Kniaziewicz bił się z Moskwą pod Maciejowicami. Teraz chwytali z zapałem choćby ułudę restytucyi z ręki carskiej. W tym zrezygnowanym nastroju znękanych, zawiedzionych na świecie całym, wybornych patryotów polskich, tkwiła pomyślna szansa Rosyi do ujęcia w swoje ręce rozwiązania sprawy polskiej. 

Z pogodnych w Weissenhornie rojeń sztab legii naraz został przykro ocucony. Apel grudniowy Kniaziewicza do Bonapartego wciąż głuchem pokryty był milczeniem. Natomiast obecnie, w lutym 1801 r., przyszedł z Paryża dla legii rozkaz maszerowania napowrót do Strasburga. Uderzony tem Kniaziewicz pobiegł po wyjaśnienia do kwatery głównej, bawiącej wtedy w Salzburgu. Uspokoił go tu Moreau solennem zapewnieniem, „iż to dla dobra legii, ażeby, skoncentrowana (w Strasburgu), mogła być śpiesznie ubrana i zapłacona”. W rzeczywistości jednak ten rozkaz był maską. Miał on wycofać legię, bez oporu z jej strony, dalej wstecz od frontu, nie odkrywając przedwcześnie przeznaczenia jej do Włoch, już postanowionego w Paryżu. Istotnie, legia spokojnie, w pięciu kolumnach, ruszyła niby ku Strasburgowi. Wtem, wnet po podpisaniu lunewilskiego traktatu, nadszedł w połowie lutego nowy z Paryża rozkaz. Minister wojny Berthier zawiadamiał generała Moreau, że „intencyą Pierwszego konsula jest, aby wszystkie oddziały polskie przy armji reńskiej, piechota, jazda, artylerya, najkrótszą i najłatwiejszą drogą udały się do Toskanii”. Legia była w połowie marszu do Strasburga; lecz Kniaziewicz chwilowo wyprzedził ją w Stuttgarcie, czekając na Moreau; w jego zastępstwie prowadził ją szef sztabu Sokolnicki. Nagle, w początku marca, nocą, dopędził Sokolnickiego w Augsburgu oficer francuski, od szefa sztabu armii reńskiej, generała Lahoriego, z nakazem niezwłocznego obrócenia marszu na południe, przez Szwajcaryę, wprost do Toskanii, w myśl wyższych rozkazów samego Bonapartego Oddając ekspedycyę Lalioriego, sztabowiec francuski, jak z goryczą stwierdzał Godebski, „przyłączył komplement powinszowania, iż idziemy na służbę do nowego króla Etruryi i że będzie nam dobrze”. Sokolnicki tejże nocy pchnął od siebie kuryera do szefa legii do Stuttgartu. Dla Kniaziewicza była to sroga niespodzianka. O ponownem, beznadziejnem teraz, zagrzebaniu się we Włoszech, osłużbie najemniczej etruryjskiej, on słyszeć nie chciał. Co gorsza, obawiał się, czy i to zarządzenie nową nie okaże się maską, czy nie idzie tu naprawdę o wysłanie legii aż gdzieś za morze, do zgubnego dla Francuzów Egiptu. Co najgorsza, przejrzał zupełną daremność dalszych widoków legionowych i własnych ostatnich do rządu przełożeń. Przybyły nazajutrz Moreau potwierdził mu smutną tę prawdę. Zapewnił go wprawdzie słowem honoru, „że na żadną ekspedycyę morską (Polaków) nie wyślą”; ale pozatem w jaknajczarniejszych barwach przedstawił mu złą wolę Bonapartego względem Polaków i zupełne ich poświęcenie w tajnych jego z Cobenzlem układach, „nietylko w tern, co się ściągało do legionów, ale i do losu ojczyzny”. Po jednodniowym jeszcze namyśle, tamże, w Stuttgarcie, na ręce Moreau, złożył Kniaziewicz, 5 marca 1801 r., prośbę o dymisyę. Zawiadomił o tem krótko Kościuszkę, z którym w napiętych wciąż pozostawał stosunkach. Zawiadomił też przyjaźnie Dąbrowskiego, wyrażając przekonanie, że twórca legionów również za jego pójdzie przykładem. Dowództwo nad legią, dla odprowadzenia jej do Włoch, zdał Sokolnickiemu, nie uwiadamiając go zrazu o swej prośbie abszytowej. Sam udał się do Strasburga, czekając rozstrzygnięcia jej przez rząd paryski. 

Nie nastąpiło to odrazu. Bonaparte widocznie zaskoczony był tak raptownym i stanowczym odruchem dymisyjnym Kniaziewicza. Cenił go i pozbywać się go nie chciał; a zdawał sobie też sprawę z wrażenia, jakie jego usunięcie się sprawić musiałow legiach polskich, a nawet w szerszych kołach armii francuskiej i opinii zagranicznej. Narazie nic nie odpowiadał, licząc może na to, że Kniaziewicz się rozmyśli. Ale ten, w końcu marca, powołując się na „osłabione zdrowie”, ponowił swą prośbę wprost pod adresem ministra wojny, Berthiera. Berthier, z polecenia Bonapartego, odpisał bardzo uprzejmie, ofiarując urlop dla poprawy zdrowia, a nie przyjmując dymisyi, która „pozbawiłaby Republikę oficera, tak wybitnego przez swe talenty, usługi, odwagę i gorliwość”. Kniaziewicz nieugięty, w zwięzłym do Berthiera odpisie, ponowił po raz trzeci, w kwietniu, prośbę o dymisyę, która nareszcie, w początku maja 1801 r., udzieloną mu została. 

Legia, zatrzymana w pół drogi do Strasburga i nawracana znienacka do Włoch, w największem znalazła się zamieszaniu, popłochu i „powszechnej rozpaczy”. Zaczęła się natychmiast dezercya. Pierwszego zaraz dnia, po nadejściu fatalnego rozkazu do Augsburga, dezertowało trzystu szeregowców, następnych dni po kilkadziesiąt. Biedacy nie chcieli znów za góry, albo może aż nawet za morza, do czarnych, jak gadano, ludów, skoro stanął pokój z cesarzem, skoro zatem nie brano więcej w cesarskie rekruty, skoro tedy można było pono wracać do chałupy. Ale ogromna bądźcobądź pozostała większość korpusu, dla przysięgi, dla karności, dla niewiadomego jeszcze losu sprawy swojej i narodowej, ai dlatego, że amnestyi nie było, i że zresztą, poprostu, nieboracy na dalekiej obczyźnie poradzić sobie, ani do domu trafićby nie umieli. Położenie oficerów było nadzwyczaj trudne. Jakże te, zwerbowane przez siebie, mieli oni odstępować sieroty? Wzorem szefa, obowiązek honoru zdawał się oficerom nakazywać dymisyę. Lecz niemniej święty obowiązek sumienia nie pozwalał im bezdomnego opuszczać żołnierza. Kniaziewicz, dla najczystszych ustępując pobudek, zostawiał wszakże legię na łasce losu, bez opieki i busoli. Sokolnickiemu kazał ją „utrzymać w subordynacyi”, prowadzić do Włoch „w porządku, tak że(by) nam (Francuzi) nic do zarzucenia nie mieli”. Jawna w tem poniekąd była sprzeczność z własną jego decyzyą. Sokolnicki zresztą, którego istotne zalety małostkowa, nieraz intrygancka psuła ambicya, żadnej moralnej w legii nie miał powagi. Obok względów rzeczowych, skłaniających go obecnie do pozostania na posterunku, zbyt wyraźnie przecie pragnął on uległością zupełną francuskiej zasłużyć się władzy. „Plac próżny szefa legii i nadzieja figurowania w rządzie toskańskim zawróciły mu głowę”. Rola jego była tem drażliwszą, że w gorliwości przelicytowywali go nieporównanie od niego gorsi Różniecki i kompania. Jego rozkaz dzienny przed wyruszeniem na południe, „w stylu oryentalnym” nawołujący do bezwzględnego posłuszeństwa, obliczony widocznie na okazanie wyższej komendzie francuskiej, jaknajgorsze w legii sprawił wrażenie i dalszą tylko wywołał dezercyę. Nie na Sokolnickiego też oglądało się strapione odejściem Kniaziewicza ciało oficerskie. Oczy wszystkich zwrócone były na skromnego „stoika”, dowódcę piechoty legionowej, szefa brygady Fiszera, który właśnie, zamieniony na ks. Liechtensteina, wrócił z niewoli austryackiej. Ceniono w nim towarzysza i przyjaciela Kościuszki, surową prawość obywatela i wysoki punkt honoru oficera. Fiszer, zasiągnąwszy wprzódy pisemnie opinii Kościuszki, osądził po dojrzałej z kolegami naradzie, że należy „odprowadzić żołnierza na swe przeznaczenie (do Włoch), aby rozejście się jego nieporządne pod okiem nieprzyjaciela nie okryło nas hańbą, i dopiero na miejscu, w całym zbiorze, zakończyć chlubnie ostatnią kartę legionów”. Innemi słowy, planowane było łączne i jednoczesne z pierwszą legią włoską, na ziemi włoskiej, gdzie narodziła się idea legionowa, ostateczne jej zamknięcie. 

Na tem stanęło. Legia naddunajska wedle rozkazu pomaszerowała na Szafhuzę, Zurych, Genewę, przez MontCenis, do Włoch. Nastrój był ponury; droga przykra, w dotkliwych jeszcze o tej porze chłodach górskich, dla wielu zwłaszcza nieubranych, nieobutych legionistów. Legia szła nieopatrzona należycie, bez funduszów, przeważnie nawet bez broni. Co więcej, Fiszer, prowadząc pierwszy batalion, wykrył przypadkiem, że kolumna legionowa znajdowała się w marszu pod tajnym dozorem zbrojnym, że mianowicie przed i za nią, jakgdyby dokoła jeńców, postępowały dwa regimenty jazdy francuskiej. To wszystko dziwną zapewne było nagrodą spółzwycięsców hohenlindeńskich. Sami nawet z przykrością odczuwali to Francuzi. Spotkany po drodze dzielny generał dywizyi Baraguey d’Hilliers kazał korpusowi swemu stawać pod bronią i oddawać honory chorągwiom legii; zaś w Genewie wrogi Bonapartemu Macdonald przed spotkanym sztabem legionowym wyraził swój żal, że tak niegodnie zapomniano o Polsce. Nareszcie, w drugiej połowie kwietnia 1801 r., znękana fizycznie i duchowo, legia naddunajska nadciągnęła do Medyolanu, skąd dalsza jeszcze do Florencyi czekała ją droga, a gdzie tymczasem zeszła się ze starszą bracią z legii włoskiej pod Dąbrowskim. 

II.

Dąbrowski, po rozejmie styczniowym dla Włoch zarządzał blokadą Mantui. Za zezwoleniem życzliwego Bruna, mógł on tutaj nareszcie całą swoją, rozproszoną dotychczas, skupić legię. Zawsze się o to starał; a teraz jeszcze, pomimo rozejmu, wciąż łudził się nieco możliwością wznowienia kroków wojennych; w każdym zaś razie dążył do złączenia się i wspólnej akcyi z legią naddunajską. Niebawem jednak tutaj, pod Mantuą, w połowie lutego 1801 roku, doczekał się wieści o pokoju lunewilskim. Udał się pośpiesznie do Medyolanu, dla dopilnowania tam spraw legionowych przy kwaterze głównej armii włoskiej Bruna oraz tymczasowym rządzie cyzalpińskim. Położenie tameczne, jak przez cały prawie czas istnienia Cyzalpiny, było pod względem cywilnym i wojskowym nadzwyczaj powikłane, nieustatkowane. Cyzalpina, z tylu względów, jak wskazano, .a zwłaszcza w stopniowaniu terytoryalnej i politycznej budowy swojej, pokrewna Księstwu Warszawskiemu, wkraczała w trzecie, lunewilskie stadyum rozwoju. Jak przedtem przez Campoformio, tak teraz znów przez Lunewil, zwiększona znacznie, o półmiliona blisko mieszkańców, od strony Piemontu i Adygi, doszła 3,8 milionów ludności. Zamiast dawnego swego dyrektoryatu, otrzymała od Bonapartego konsultę prawodawczą, pod pełnomocnym komisarzem francuskim, byłym ministrem wojny, Petietem, do spraw reorganizacyjnych, oraz komisyę rządzącą nadzwyczajną, pod popularnym i zręcznym Melzim, zamienioną następnie na ściślejszy komitet rządzący trzech. Wydział wojskowy objął nieżyczliwy Polakom Birago, po nim Bianchi d’Adda. W grudniu 1800 r., konsulta, w porozumieniu z komitetem, wypracowała prawo o „przekształceniu (riordinamento) wojska cyzalpińskiego wraz z posiłkowem polskiem”. Wedle tej reordynacyi, armia dzieliła się na cztery dywizye, włoską, cyzalpińską, wewnętrzną, i polską, pod czterema generałami dywizyjnymi, z których Dąbrowski liczył się drugim w starszeństwie. Jednak to urządzenie, zawieszone narazie, weszło w wykonanie, z pewnemi uzupełnieniami, dopiero od września następnego roku. Naogół reorganizacya Cyzalpiny szła bardzo nieskładnie. Szkodziły jej ciągłe, pomimo zawartego pokoju, najtajniejsze przeciw Francuzom sąsiedzkie podjudzania austryackie, ciągłe też, stamtąd podsycane, intrygi wewnętrzne, nieustanne ostre tarcia z okupantem francuskim, a nienajmniej też korupcya, rozwielmożniona szczególnie pod chciwym Brunem. Bonaparte, powiadomiony o tych zboczeniach Bruna, a mocno też niezadowolony z dziwnie ospałych jego działań i wypuszczenia Austryaków za Piave, wezwał go już w lutym 1801 r. do Paryża. Najstarszy po nim generał dywizyjny, Moncey, otrzymał od marca dowództwo naczelne nad armią włoską, a od czerwca, po jej rozwiązaniu, t. j. redukcyi i przemianowaniu, nad,,korpusem wojsk francuskich w Cyzalpinie”. Wszakże uczciwy Moncey zbyt był nie na rękę korupcyjnej włosko-francuskiej klice medyolańskiej, która wnet po Brunie potężniejszego jeszcze znalazła spólnika i obrońcę. Był nim sympatyczny skądinąd, rycerski, a stale Polsce życzliwy, lecz niestety w sprawcach pieniężnych bardzo nieczysty, Murat, szwagier Bonapartego, żonaty z jego siostrą Karoliną, rezydujący obecnie we Florencyi, jako dowódca naczelny południowej armii obserwacyjnej. Już w lipcu 1801 r. Moncey został przeznaczony do Hiszpanii, zaś Murat objął komendę naczelną wszystkich wojsk zarówno w Cyzalpinie, jakoteż w Państwie kościelnem i królestwie neapolitańskiem, z kwaterą główną w Medyolanie. 

Dąbrowski, spokojnie śród tylu lawirując powikłań, nawet przez ciężką nowinę lunewilską nie dał wytrącić się z równowagi. Nie rozpaczał jeszcze bynajmniej, ani też do przedwczesnej rezygnacyi, dymisyi się nie kwapił. Przeciwnie, planował dalsze rozwinięcie swojej legii. W początku marca 1801 r., w miesiąc po Lunewilu, gdy Kniaziewicz rozpaczał w Stuttgarcie, on w Medyolanie układał dla Bonapartego „Uwagi o reorganizacyi legii pierwszej", sprowadzające się głównie do powiększenia jej artyleryi i dodania jej pułku jazdy. Posłał ten projekt do Paryża na ręce Berthiera i Bruna; zapewnił sobie wpływowe w tej mierze poparcie Marmonta, dowódcy artyleryi armii włoskiej, a osbistego przyjaciela Bonapartego. Kompletował dalej swą legię; umieszczał w niej oficerów, wracających po pokoju z austryackiej niewoli. Był dobrej myśli. Łudził się odbudową Polski przez sprzymierzonych Bonapartego a Pawła, kosztem Porty. Gotował się do udziałuw wielkiej na Turcyę wyprawie; kazał sobie z Paryża przysyłać najlepsze o Turecczyźnie dzieła. Łudził się pogłoską oW. Księciu Konstantym albo Meklemburczyku na tronie polskim. „Niezawodnie widzi mi się,- pisał jeszcze w marcu 1801 r.-że Polska będzie; ale co na to powie Deputacya, kluby galicyjskie, żez królem?"’ Wtem spadło na niego pismo Kniaziewicza, który mu o odesłaniu legii naddunajskiej do Włoch, o swojej donosił dymisyi, i do pójścia za swoim wzywał go przykładem. Dąbrowski jaknajgorzej przyjął tę wiadomość i to wezwanie. Po naradzeniu się z Wielhorskim, wspólnem imieniem surowej udzielił odpowiedzi. Bezwzględnie potępiał „krok niewczesny i raptowny” Kniaziewicza. Radził mu prośbę o abszyt odwołać i do Włoch z legią swoją przybyć. Radził czekać „pokoju generalnego, gdzie się prawdziwa nadzieja względem ojczyzny odkryje i ostateczne wyroki”. Radził „uzbroić się w stałość i cierpliwość, ...i wszystkie nawmt nieszczęścia znosić, dotrwać, ...by każdy mógł powiedzieć, że chociaż Polska nie była, Polacy żyli i czynili dla niej”. Ze swej strony, boleśnie tą odprawą dotknięty, ostro znowuż krewki odpisał Kniaziewicz. Pękła na tem nazawsze jego z Dąbrowskim przyjaźń; a choć będą jeszcze kiedyś obadwaj razem pracować i krwawić dla ojczyzny, nie zapomną sobie nigdy tego duchowego zderzenia się i rozejścia, gdzie przecie była tylko scysya dwóch pojęć narodowego obowiązku, w bardzo mrocznej godzinie próby narodowej. 

Wkrótce potem, w połowie kwietnia 1801 r., przymaszerowała do Włoch legia druga naddunajska. Wykonanie myśli wspólnego jej z legią włoską rozwiązania się napotkało trudności nieprzezwyciężone. Z jednej strony okazało się, że Dąbrowski stanowczo był temu przeciwny, az nim większość oficerów jego legii. Z drugiej strony, wielu gorętszych, i to bardzo wybitnych oficerów naddunajskich, jak Godebski, Kossecki i inni, jeszcze w marszu przez Szwajcaryę, w Szafhuzie, usunęło się zawczasu i zawróciło do domu. To też ledwo stanąwszy na ziemi włoskiej, w pierwszej zaraz przez Piemont drodze, już w Turynie, w kwietniu, oficerowie pierwszego i drugiego batalionu piechoty naddunajskiej, na własną rękę, wedle koleżeńskiej umowy, zbiorowo spisali swoje dymisye, wprost na imię ministra wojny, Berthiera, iw liczbie 65 złożyli Fiszerowi. Ten doręczył je prowadzącemu legię Sokolnickiemu, z żądaniem przesłania do ministeryum paryskiego. Sokolnicki na wielkiego siadł konia: gadał o spisku i niesubordynacyi, groził surową karą i sądem polowym. Poczem, umywając ręce, zamiast skierować prośby dymisyjne do Berthiera do Paryża, połowę ich zachował przy sobie, zaś 30 sztuk posłał Kniaziewiczowi do Strasburga. Sam tymczasem poprowadził legię dalej do Florencyi. Tutaj, w początku maja, stawił się przed Muratem i okazywaną bezgraniczną gorliwością służbową starał się pozyskać jego względy. Kniaziewicz z niemałem zakłopotaniem odebrał trzydziestkę owych not abszytowych, w maju, właśnie po otrzymaniu nareszcie własnej dymisyi. Powołując się na tę okoliczność, na swój pozasłużbowy już charakter, odesłał on te noty byłych swych podkomendnych z powrotem na ręce Fiszera. W dołączonym od siebie przyjacielskim liście, radził mu zwrócić dymisye każdemu z oficerów zosobna; zalecał, aby ci tylko obstawali przy abszycie, których konieczność zmusza do powrotu do domu; wszystkich innych natomiast zaklinał, aby i nadal wytrzymali na stanowisku, ze względu na należną szeregowcom, prostemu żołnierzowi, opiekę. „Potrzeba- pisał-żeby tych nieszczęśliwych ofiar cnotliwi oficerowie nie opuszczali, oddawszy ich w ręce całkiem jurgieltników, bo ci ich i samych siebie więcej dającemu zaprzedadzą”. Rada poczciwa, lecz niecałkiem z własnym Kniaziewicza krokiem zgodna, niezupełnie przekonała Fiszera i jego przyjaciół. Również daremnie starał się na nich łagodząco oddziaływać Dąbrowski. Obstając przy swej dymisyi, Fiszer z gronem bliższych kolegów, po pewnej odwłoce, latem 1801 r., opuścili służbę i udali się bądź do Paryża, bądź do kraju. 

Jednakowoż większość oficerów legii naddunajskiej narazie pozostała na posterunku. Sam wódz naczelny, Murat, właściwą sobie ujmującą wysilał uprzejmość, aby ich zatrzymać a nawet sobie pozyskać. Miał on dotychczas mało z Polakami do czynienia. W Egipcie zaprzyjaźnił się z Grabińskim. Teraz stykał się często z Sokolnickim, Jabłonowskim, Rożnieckim, później Wielhorskim i Dąbrowskim. Szczególnie Rożniecki, spryciarz nielada, a świetny też kawalerzysta, umiał mu się przypodobać, zostać jego ulubieńcem, niemal zausznikiem. Pamiętać zresztą trzeba, że, przy całej swej waleczności rycerskiej, Murat, jak wzmiankowano, pod niejednym względem miał brzydkie grzechy na sumieniu. Ale żołnierza, osobliwie zaś ułana polskiego, bliżej teraz poznawszy, on szczerze polubił. Być może, za tej to właśnie bytności florenckiej 1801 r., po raz pierwszy powziął Murat mysi o polskim dla siebie tronie, która kołatać się będzie po jego głowie w kampanii austerlickiej i jenajskiej, a zwłaszcza za bytności jego warszawskiej 1806 r. Podobnież i małżonka jego a siostra Pierwszego konsula, piękna i kochliwa Karolina, stateczną obecnie okazywała przyjaźń legii, a podobno i niektórym, oficerom polskim. Dobrze na tem wyszła szczególnie jazda legionowa, która otrzymała konsystencyę w samej Florencyi w wygodnych koszarach All’Annunziata, gdy oficerów po najpierwszych rozkwaterowano pałacach. Polubili legionistów również i Florentczycy. Kiedy Murat odprawiał rewie jazdy legionowej na Prato, „przybywała w eleganckim paryskim kabryolecie żona jego i grzeczności uprzejme w czasie chwilowego spoczynku oficerom prawiła.

Nieledwie cała ludność Florencyi zbiegała się dla widzenia manewrujących ułanów polskich. Obroty szykowne, w szeregach pik z chorągiewkami trzechkolorowemi, nowy dla Włochów i przecudny przedstawiały widok”. Ale były to -więcej piękne pozory. Już piechota legionowa, rozłożona po Sienie, Pizie, Lucce, Livornie, miała się znacznie gorzej. Legia w znacznej większości była niepłatna, nieopatrzona, cierpiała dokuczliwą biedę. Nastrój był naogół przygnębiony, niespokojny. Odejście Kniaziewicza, Fiszera, większe od kraju oddalenie, ciemna przyszłość korpusu i narodu, – wprawiały w stan czasem beznadziejny. Kilku oficerów popełniło samobójstwo. Najgorzej było, że osierocona przez Kniaziewicza legia nie miała godnego szefa a moralnego sternika. Przeciwnie, w marne, subkowskie dostała się ręce. Do kwestyi zasadniczej bytu lub niebytu legii przyplątały się gorszące zatargi czysto osobiste. We Florencyi do łask Murata wcierali się na wyścigi Sokolnicki i Rożniecki. Ten ostatni, sprytniejszy, wziął górę, wrysadził spółzawodnika, a natomiast podsunął Muratowi Jabłonowskiego, dobrze widzianego w generalicyi francuskiej. Już w drugiej połowie maja 1801 r., jednocześnie obwieszczono legii drugiej dymisyę urzędową Kniaziewicza oraz rozkaz Murata, przekazujący komendę tymczasową nieobecnemu Jabłonowskiemu. Sokolnicki, zawiedziony w swoich na dowództwo rachubach, podał się teraz na urlop, nawet do dymisyi, od której niedawno tak gwałtownie odmawiał kolegów, a którą zresztą wnet cofnął, dla tych samych pobudek karyery, dla jakich ją wniósł. W lipcu przybyły Władysław Jabłonowski objął komendę. „Na kulach chodzący, ale jeszcze dzielny na koniu i znany z męstwa”, w żadnym przecie razie nie był on prawnego, bezinteresownego Kniaziewicza godnym następcą. Zanadto wciąż o własną służbową dbał karyerę i zanadto w tym celu pragnął wyzyskać swoje w sztabie francuskim stosunki, a zwłaszcza szkolne z Bonapartem koleżeństwo. To też już w październiku udał się za urlopem do Paryża, dla poparcia swego awansu w armii francuskiej. Zastępował go znów Sokolnicki, źle widziany w legii i niebawem, w końcu listopada 1801 r., skutkiem intrygi Rożnieckiego i najgrubszej niekarności, wprost buntu własnych podkomendnych, zmuszony do ustąpienia i wyjazdu. Dowodził potem zastępczo stary szef batalionu pierwszego Junge, poczciwy, lecz wszelkiej pozbawiony energii i powagi. Aż wreszcie postępujący wciąż rozkład nieszczęsnej legii drugiej, naddunajskiej, znienacka brutalnym, śmiertelnym z zewnątrz przerwany zostanie wyrokiem. 

Na dobitkę, do niepomyślnych tych okoliczności przyłączyła się opłakana sprawa służby etruryjskiej. Wspomniano o zamiarze Bonapartego oddania tej mianowicie legii na służbę Ludwika I, nowego monarchy nowego królestwa Etruryi. Król Ludwik z małżonką, Maryą-Luizą, w sierpniu 1801 r., zjechał do Florencyi iz wielką pompą objął panowanie nad Toskanią. Była to para tragikomiczna, dwojga degeneratów, zrodzonych z ciągłych małżeństw rodzinnych w domu Bourbonów hiszpańskich. Król był epileptyk, półobłąkany z urodzenia, a ogłupiały do reszty przez etykietę i dewocyę; królowa garbata, z krzywem biodrem, a namiętna, ambitna i tępa. Byli zupełnie bez środków, przyjechali do Florencyi „bez grosza”, „zadłużeni u swoich lokajów”, „ośmieszeni tak wstrętnem ubóstwem”. Stali się też odrazu pośmiewiskiem oficerów francuskich, którzy odmówili udziału w koronacyi i połączonych z nią obrzędach i procesyach kościelnych, „wołając, że ich chcą w zakrystyanów obrócić, a armię w pokorne bractwo zamienić”. Zastąpili ich oficerowie legionowi polscy, wyznaczeni przez Murata do eskortowania pary monarszej, asystowania przy akcie koronacyjnym, wartowania na pokojach królewskich w pałacu Pitti. Pełnili oni swoją powinność, ale nie bez głębokiego niesmaku. „Twarz żółta, bez żadnego wyrazu, z oczami osłupiałemi, – tak nieszczęsnego, skazanego na blizką już śmierć w 1803 r., króla Etruryi, którego potfczas jego epileptycznych ataków jedwabnemi wiązano sznurami, odmalował oficer legionowy polski, zmuszony wtedy, w 1801 r., odprawiać codzień służbę w jego apartamentach florenckich, – chuda, nędzna, chorobliwa, w ubiorze niby wojskowym... Jak sam król, tak i królowa i cały dwór miał na sobie cechę znękania, opuszczenia, smutku i braku piękna". W dodatku, oboje królestwo stosowali względem legionistów całą pychę etykietalną hiszpańską, a nawet okazywali im wyraźnie swą nieufność i niełaskę, jako bezbożnikom i jakobinom. Jedyny pod tym względem wyjątek stanowił śliczny porucznik ułański, Czachórski, którego przyswoiła sobie ułomna królowa Marya-Luiza, i który podobno ten fawor życiem przypłacił. Wobec podobnych okoliczności pomysł legionowo-etruryjski stawał się wręcz niewykonalnym. Legioniści polscy już z samej zasady byli mu podwójnie przeciwni. Nie chcieli z korpusu polskiego przeobrażać się na obcą gromadę najemniczą, ani też ze służby republikańskiej przejść na królewską. Tembardziej zaś za nic nie chcieli wystawić się na drwiny swoich kolegów francuskich, oddając się takiemu właśnie królikowi, takiej karykaturze monarszej. Z drugiej strony, król Ludwik odżegnywał się od legionistów, którzy dla niego jawną żywili pogardę, a dla których on miał wstręt i obawę, a nie miał pieniędzy. Mimo to Bonaparte, nie bez głębszego powodu, długo upierał się przy tej myśli i naglące w tej mierze zlecenia posyłał Clarkowi, umocowanemu we Florencyi przy królu Ludwiku. Clarke ostrym naciskiem ledwo wymusił niechętną, połowiczną zgodę króla i jego rządu. Zarazem starano się przez bardzo usłużnego w tej sprawie Sokolnickiego i bardzo dwuznacznego Rożnieckiego uzyskać zgodę legionistów, na których również usiłował oddziaływać w tym duchu umyślny wysłaniec Pierwszego konsula, komisarz nadzwyczajny, kręty Saliceti. Wszystko to nie zdało się na nic. Po daremnych z obu końców wysiłkach, wypadło wreszcie całkiem zaniechać tej niefortunnej myśli polsko-etruryjskiej. 

Nie kończyły się na tem powikłania, wynikłe na tle opłakanych losów legii naddunajskiej. Wyszła ona z armii reńskiej Moreau, mającej opinię czysto republikańską, więc skroś opozycyjną przeciw Pierwszemu konsulowi i jego dążeniom zachowawczym i jedynowładczym. Wprawdzie nie występowało to jawnie. Kiedy, podczas plebiscytu z powodu uchwały o Konsulacie dożywotnim Bonapartego, legia naddunajska, już wtedy zreorganizowana, otrzyma swoją księgę plebiscytową z odpowiednim kwestyonaryuszem, odpowie „jednogłośnie afirmacyą". Ale potajemnie inne też, oporne istniały prądy. Istniały nawet pewne tajne łączniki pomiędzy legią a związkowemi i spiskowemi żywiołami radykalno-wojskowemi we Francyi i radykalno-narodowemi we Włoszech. Liczne wtedy w armii francuskiej istniały związki tajne oficerskie,w rodzaju zagadkowych „Filadelfów", datujących się jeszcze z czasów rewolucyi i Dyrektoryatu, a następnie godzących wprost w osobę Pierwszego konsula. Liczne też odtąd przeciw niemu tworzyły się spiski wojskowe, o celach wcale gwałtownych, planujące bądź ubicie go w jasny dzień wśród Paryża, na placu przeglądów Carrouselu, podczas rewii, bądź też nocne porwanie go, z niechybną również konkluzyą śmiertelną. W takie plany młodych, zapalonych oficerów republikańskich wdawali się dyskretnie generałowie wybitni, wciąż niezdolni strawić nadzwyczajnego, ciągłego wznoszenia się Bonapartego. Najdyskretniej wdawał się, a raczej samą milczącą swąpowagą i opozycyąprzeciwkonsularną ośmielał i zachęcał Moreau; daleko głębiej maczał ręce wTe wszystkiem, podjudzał i poganiał Bernadotte. Co zaś najciekawsza, choć dla podniecenia republikańskiej młodzi oficerskiej głównie uderzano na konkordat i konsulat dożywotni, na „kapucynadę” i „tyranię” Bonapartego, przecie świadomie czy nieświadomie, działano tutaj równolegle, jeśli nie ręka w rękę, ze spiskiem rojalistycznym, i postaremu wodę jakobińską francuską pędzono na młyn restauracyjny. Z drugiej znów strony, coraz gęściej krzewiły się we Włoszech liczne związki tajne patryotyczne, w rodzaju wspomnianych medyolańskich „Promienistych” z doby Dyrektoryatu, godzące w zawodnego zbawcę Italii, Pierwszego konsula, który wydał cesarzowi Wenecyę, papieżowi Rzym, Bourbonom Toskanię i Neapol, sam zabrał Piemont, narzucił się na pana Cyzalpinie, słowem, podwójnie zdradził ludowładczy ideał włoskiego odrodzenia, bo zdradzili czystą republikę i zjednoczone Włochy. I znowuż, sposobem arcyciekawym, świadomie czy nieświadomie, pędzono postaremu wodę patryotyczną włoską na młyn koalicyjny. Jak bardzo tutaj plątały się, nawspak wywracały rzeczy, to pokazywało się np. na założonych pierwotnie, od 1798 r., we Włoszech południowych, przez księży i agentów królowej Karoliny, przeciw Francuzom wogóle, potem w szczególności przeciw Konsulatowi i Cesarstwu, tajnych związkach t. zw. „węglarskich“, karbonarskich, z któremi wnet najściślej w pokrewnych zbiegły się dążeniach wręcz przeciwne napozór związki masońskie włoskie. 

Owóż podobnież, jak na schyłku Dyrektoryatu, przed blizką drugą koalicyą, tak teraz za Konsulatu, przed daleką jeszcze, lecz nieuniknioną trzecią, do tych ciemnych robót związkowo-spiskowych z różnych stron wciągano Polaków. Już nieco wcześniej wybitny oficer legii naddunajskiej, młody Drzewiecki, wprowadzony został w Paryżu do tajnego Klubu Europejskiego, założonego przez Korsykanina Arenę i grono radykałów włosko-francuskich. Była to jedna z najwcześniejszych, zarodkowych organizacyi późniejszego Internacyonału, skąd apele zapaleńców w rodzaju Rebmanna, jak wskazano, trafiały już do Dąbrowskiego i legii włoskiej. Zdaje się, że za Klubem Europejskim stał najwszechstronniejszy swych czasów spiskowiec, wielki apostoł przyszłej Międzynarodówki, pośrednik między nią a rewolucyą francuską, między Mazzinim a Babeufem, którego był przyjacielem i po którego ścięciu krył się teraz po Szwajcaryi i Włoszech, utrzymując stąd styczność z Paryżem, niezwykły, nieustraszony, niezmordowany Filip Buonarroti, ongi również, jak zaznaczono, przyjaciel młodego Bonapartego, obecnie zaś wróg zawzięty Pierwszego konsula. W rzeczonym Klubie paryskim uczestniczyły też inne związki tajne, Filadelfowie przez swego delegata Ceracchiego; głównie jednak reprezentowane tu być miały i klubowym sprzężone węzłem wszystkie narody europejskie. Bogu ducha winny Drzewiecki miał reprezentować Polskę, lecz wkrótce wyjechawszy nad Ren, potem do Włoch, tem samem od udziału w czynnościach związku, a wraz od niemałej uwolnił się biedy. W rzeczy samej, niebawem Arena, Ceracchi i paru towarzyszów, wdawszy się wt. zw. „spisek Opery” przeciw Bonapartemu, a wpuściwszy między siebie prowokatorów policyi konsularnej, dostali się do więzienia i na szafot, gilotynowani w początku 1801 r. Gdy wiosną tegoż roku obiedwie legie polskie znalazły się we Włoszech, zaczęło się wzmożone konspiracyjne na nie oddziaływanie, tym razem przez tutejsze wpływy i sposoby masońskie, i to z dwóch spółcześnie źródeł, medyolańskich i neapolitańskich. Przeciwny w gruncie Francuzom wogóle, a Pierwszemu konsulowi w szczególności, rząd medyolański, wedle świadectwa jednego z celniejszych oficerów legionowych, „starając się usilnie przyciągnąć nas ku sobie i niejako pobratać sekretnie, nasłał emisaryuszów, dla założenia u nas lóż masońskich, aby połączyć je z lożami po regimentach włoskich istniejącemi i wciągnąć do Wielkiego Wschodu medyolańskiego, całkiem oddzielonego od Wschodu paryskiego i oddzielną mającego konstytucyę”. Jednocześnie w tym samym, przeciwfrancuskim i przeciwkonsularnym duchu, oddziaływali na legionistów polskich nieszczęśliwi ich koledzy neapolitańscy, będący w podobnem jak oni, jeśli nie gorszem jeszcze położeniu wojskowo-politycznem. Ci ludzie, gorący patryoci i republikanie neapolitańscy, poczęści z najlepszych domów tamecznych, przed dwoma laty, na hasło Francyi i Championneta, poświęcili wszystko dla republiki Partenopejskiej; obecnie zaś najgłębszym żalem byli przejęci do Bonapartego, który ich kraj i rodziny wydawał reakcyi bourbońskiej, a ich samych i piękną ich legię skazywał na wygnanie z ojczyzny, rozproszenie i służbę najemniczą. „Postępek z legią neapolitańską wzruszył umysły Polaków tem mocniej, iż tenże uskutecznionym został w załogach polskich, którzy świadkami oczywistymi dopełnienia tak nieludzkiego postępku przez Francuzów byli. Oficerowie neapolitańscy, po rozebraniu ich legii utrzymania pozbawieni, znaleźli w oficerach polskich braterskie i zgodne z charakterem narodowym gościnne przyjęcie; dzielili się (Polacy) z nieszczęśliwymi Neapolitańczykami szczupłemi swemi dochodami, kwaterami, wyżywieniem i innemi potrzebami. Wówczas to loża wolnomularska w legii polskiej utworzona została, której przewielebnym mistrzem szef brygady byłej neapolitańskiej legii, Aurora, obranym został. Człowiek ten, egzaltowanego sposobu myślenia, postępowanie niewdzięczne Francuzów, zapał republikancki, dla którego istnienie swoje i majątek poświęcił, wprowadził w system zasad wolnomularskich... Nazwisko jego, Aurora, jutrzenka, posłużyła mu do użycia za godło pieczęci, i oraz do tego zmierzała, iż wzejdzie słońce pomyślności dla ludów, republikańskiemi zasadami rządzić się chcących... W takim to zamiarze przewodniczył w loży, symboliczne do tejże znaki wprowadziwszy. Zaufanie nieograniczone oraz przekonanie swoje tak głęboko wpoił w członkach loży, iż do ukrycia tajemnych swoich zamiarów najprzyjemniejszą namiętność w ludziach młodych żywego temperamentu umiał przytłumić i uderzającą reformę w obyczajach wprawił”. 

Takim to, dziwnym, niespodzianym sposobem, późniejsze wyzwoleńcze poczynania związkowe na ziemi polskiej, „promienistość“, „filarecya“, pod względem organizacyjnym, politycznym a nawet moralnym, czerpały z zarodów, rzuconych na dalekiej ziemi włoskiej, w poprzedniczej dobie wysiłków legionowych, okazujących się iw tej dziedzinie jednem z nieodłącznych ogniw ewolucyi ducha narodowego. 

Tymczasem jednak czynnik związkowo-spiskowy, wnoszony z różnych stron do legii polskich we Włoszech, wzniecał działanie rozkładowe przedewszystkiem w kierunku wrogim dla rządu francuskiego i osobiście dla Bonapartego. Sprzyjała temu wroga w najwyższym stopniu atmosfera, panująca we Włoszech. „Codzień rozgłasza się tutaj – donosił Murat Bonapartemu z Livorna, w końcu kwietnia 1801 r. – pogłoski o śmierci Twojej, o powstaniu w Paryżu... wzywa się Scewolów i Brutusów“. Pisał to pod świeżem wrażeniem naocznem wybuchłego w przeddzień buntu 60. półbrygady francuskiej, która, przeznaczona do wyprawy na wyspę Elbę, odmówiła siąść na okręty. Gdy zaś wieczorem tegoż dnia, na ich miejsce chciano ambarkować w porcie liworneńskim, przy pochodniach, w obecności Murata, 300 legionistów'' polskich, siadających już karnie na statki, nadbiegli żołnierze francuscy poczęli ich odmawiać, ciskając w nich kamieniami i strzelając, poczem i Polacy zbuntowani rzucili się do szalup, odepchnęli własnych, powstrzymujących ich oficerów i wrócili na ląd. Cała wina była Francuzów, z których też dwóch rozstrzelano, kilku zakuto w żelaza. Donosił też Bonapartemu i Berthierowi Murat o wykrytem spólnictwie mieszkańców Livorna oraz ukrytych w porcie agentów angielskich i austryackich. Polaków nie winił wcale i żadnego z nich nie ukarał. W tym samym prawie czasie, w kwietniu 1801 r., z przeciwnej strony półwyspu, w Ankonie, wsadzano nocą na okręty kompanię legionistów polskich, przeznaczoną do eskortowania amunicyi do Egiptu. Jak donosił Dąbrowskiemu Chłopicki, uprzedzeni o celu wyprawy i podmówieni „ludzie starzy wszyscy rozbiegli się w różne strony tegoż samego dnia... (przed) nocą, gdy mieli wypłynąć z portu"; natomiast rekruci popłynęli bez oporu, gdyż „mieli mówić, że im wszystko jedno, a na (statkach) dubelt racye dają". Dodawał Chłopicki, że sam w swoim batalionie, w Mantui, liczną miewa dezercyę głównie z powodu panującej nędzy. Od wiosny 1801 r., coraz częściej poczynano ambarkować w portach liguryjskich, czasem jednak i adryatyckich, niewielkie oddziały legionistów. Przeznaczone one byłygłównie do bliższego użycia przeciw angielskim posterunkom na Elbie; lecz coraz głośniejszy stąd szerzył się posłuch, poczęści niepozbawiony uzasadnienia, o dalszem, zamorskiem przeznaczeniu tych komend, aż do Egiptu, na pewne niemal zatracenie. Nawet na taki rozpaczliwy wypadek zalecał Dąbrowski nie tracić ducha i „utrzymać honor Polaka". „Nie spodziewam się nigdy, – pisał w początku maja 1801 r. Grabińskiemu, na alarmujące doniesienia jego, Zawadzkiego, Białowiejskiego, z Florencyi, Livorna. Piombina, o gotowanych tam nowych morskich wyprawach,-żeby Was do Egiptu posłali. Ale gdyby to nastąpiło, musicie się starać, żebyście się w kupie zawsze trzymali, aby i w inszym kraju reputacya Polaków słynęła i legio w narodowych, i żeby rząd francuski widział, że my dopełniamy z stałością jego rozkazów, a przez to zaciągał coraz bardziej święte na siebie obowiązki wrócić nas do własnej ojczyzny". Stwierdzał jednak zarazem z niemałym niepokojem, że „gdyby ta wiadomość tutaj (w Medyolanie) gruchnęła, że siadacie na okręty, połowa żołnierzy rozejdzie się, a oficerowie, którzy prócz tego słabą mają nadzieję powrotu do ojczyzny, mogliby kroki przyzwoite, ale niewczesne przedsięwziąć".

W końcu maja 1801 r., wybuchł pierwszy na większa., skalę bunt wojskowy polski w Medyolanie. Trzy konsystujące tam bataliony legii pierwszej, włoskiej, czwarty szefostwa Małachowskiego, piąty Jasińskiego i szósty Zagórskiego, razem blizko półtrzecia tysiąca ludzi, odmówiły posłuszeństwa i wyjścia z koszar, upominając się o zaradzenie najnaglejszym swoim potrzebom, zapłatę zaległego trzechmiesięcznego żołdu i t. p. Cały ten rozruch niekrwawy, bierny, z zachowaniem ścisłego służbowego porządku w koszarach, ułożony i wykonany przez samych prostych szeregowców, bez udziału nawet podoficerów, był to jedyny w swoim rodzaju, szczególniejszy jakiś, protestujący się o swoją krzywdę, poczciwy, wojskowo-chłopski bunt polski. Dwa bataliony udało się niebawem dość spokojnie wyprowadzić z miasta. Pozostał najoporniejszy batalion grenadyerów. Nie dali się oni przekonać ani Wielhorskiemu, ani Dąbrowskiemu, którego nawet przez kilka godzin przetrzymali u siebie, w koszarach San Marco. Zażądali przyjścia samego wodza naczelnego, Monceya, dla wystawienia mu nędzy swojej i przełożenia zażaleń. Moncey istotnie przybył do nich do San Marco, cierpliwie ich wysłuchał, ostro a po ojcowsku do nich przemówił, poczem wszystko do właściwych wróciło karbów. Okazało się odrazu, że i w tym wypadku pobudka przyszła zzewnątrz, i to z kilku stron naraz. Widoczną była uprzednia tajna zmowa zbuntowanych legionistów polskich z załogą francuską w Medyolanie, która odmówiła zbrojnego przeciw nim wystąpienia, o czem Polacy zgóry byli upewnieni. Były też niewątpliwie podmowy miejscowe, włoskie. W raporcie, posłanym nazajutrz po tem zajściu Bonapartemu, składając całą winę na tajne machinacye „podżegaczów“ francusko-włoskich. aw szczególności na dwuznaczną postawę komitetu rządzącego medyolańskiego, zacny stary Moncey zupełnie brał w obronę Polaków. „Batalion grenadyerów polskich – pisał – ... omal nie stał się ofiarą podstępnych intryg ludzi źle myślących, lecz, mam nadzieję, nie wpadnie już więcej w tę pułapkę”. Jasnem też było, że obcą robotę podżegawczą w karnych szeregach polskich ułatwiało opłakane położenie polityczne a nawet materyalne legionów. Z naciskiem podnosił to Dąbrowski, zdając sprawę z tych zajść, równie przykrych, jak znamiennych. Podobnież i Wielhorski, w parę dni po rozruchu medyolańskim, wyrażając Monceyowi śmiałe „Refleksye o położeniu Polaków, legie składających", w słowach lapidarnych gorzką odsłaniał prawdę, wymawiał Francyi biedę okrutną i opuszczenie beznadziejne legionistów. Lecz ostatecznie, pomimo słusznych żalów i wyjaśnień z powołanej strony polskiej, Wielhorskiego i Dąbrowskiego, pomimo nawet bezstronnej relacyi i obrony z najpowołańszej strony francuskiej, Murata i Monceya, te następujące po sobie wypadki zbiorowej dymisyi, oporności, dezercyi, buntu w legionach polskich, w Turynie. Florencyi, Pizie, Livornie, Ankonie,Mantui,Medyolanie, fatalne wrażenie sprawiały w Paryżu, na rządzie, ministeryum wojny, a zwłaszcza na samym Pierwszym konsulu. Przychodzące raz po razie wiadomości o tych zajściach, choć naprawdę między sobą odrębnych, mających każde specyficzną swą, przyczynę, uogólniano tam jako wyraz głębszej solidarności legionowej polskiej z powszechniejszą opozycyą radykalno-wojskową przeciw osobie i władzy Bonapartego. W szczególności zaś niespokojna postawa legii naddunajskiej, uchodzącej za bardzo skrajną i do dawnego swego wodza Moreau przywiązaną, zdawała się takie potwierdzać podejrzenia. Sam Bonaparte, stawając teraz oko w oko z rezydującym w Paryżu, od zawarcia pokoju, Moreau, a wstępując w okres niebezpiecznych, skierowanych przeciw sobie spisków, okazywał się temi właśnie czasy szczególnie w tych rzeczach podejrzliwym i wrażliwym. Zdecydowany podjąć bezwzględną walkę z opornym sobie duchem i przełamać go we Francy i, szedł tem samem na przełamanie go w legionach, wraz z gruntowną ich reorganizacyą. 

Reorganizacya legionów stawała się zresztą nieodbitą koniecznością dla ogólniejszych względów politycznych. Ostatnia ich organizacya 1799-1800 r., jako korpusu polskiego przy Francyi, była zarządzeniem wojennem, powziętem pośrodku kampanii koalicyjnej. Nie była ona w tym kształcie do utrzymania, jako instytucya pokojowa, zwłaszcza po przeciwnych wręcz jej istnieniu warunkach pokojowych lunewilskich i paryskich z Austryą i Rosyą. Wyjściem z tego dylematu miało być właśnie przekazanie legii na rzecz Etruryi i Cyzalpiny, czemu jednak przeciwili się sami legioniści, żądając utrzymania przy Republice francuskiej. Pozostawało drugie wyjście: zrównanie organizacyjne legionów polskich z półbrygadami armii francuskiej, w charakterze nie odrębnego korpusu, lecz zwykłej formacyi liniowej. Z tą zaś sprawą bezpośrednio wiązała się brana już pod uwagę sprawa dowolnego ich następnie użycia przez rząd francuski na dalszą zamorską wyprawę. Myśl podobnego pełnego sirancuzienia legii miała za sobą sporo wybitniejszych nawet wojskowo, lecz niższej próby narodowej, dbających głównie o karyerę, oficerów legionowych, jak Jabłonowski, Grabiński, Axamitowski, Rożniecki i wielu innych. Dogadzała ona poniekądi szeregowcom, ze względu na lepszą i pewniejszą płacę i opatrzenie na żołdzie francuskim. Dogadzała też ambicyi wojskowej polskiego żołnierza, który, zamiast zniżać się do słabizny cyzalpińskiej czy etruryjskiej, wznosiłby się na poziom militarnej potęgi i chwały Republiki francuskiej. Ale pod pięknemi temi pozory tkwiło naprawdę śmiertelne okaleczenie pierwotnej, narodowej idei legionowej. To też główny jej twórca i przedstawiciel, Dąbrowski, podobnemu rozwiązaniu był z zasady przeciwny. Po dłuższym od zawarcia pokoju pobycie w Medyolanie, od lutego do czerwca 1801 r., przebywszy tam przykrą z niekarnymi grenadyerami swymi przeprawę, udał się on stąd nakrótko do Cremony, poczem od lipca swą kwaterę główną założył na stałe w Reggio. Po ściągnięciu dwóch swoich batalionów z Toskanii, zluzowanych tam przez legionistów naddunajskich, Dąbrowski całą swą legię, z wyjątkiem tylko oddziału zostawionego w Mantui pod Chłopickim, zgromadził w Reggio i Modenie. Nigdy zazdrośniej jak teraz nie dbał o trzymanie ludzi swoich w kupie, pod ręką, gdyż na wypadek najgorszy chciał mieć możność chwycenia się każdej chwili, na własną rękę, kroków śmiałych, rozpacznych, aw najgłębszym chowanym sekrecie. 

Nie sądził jednak Dąbrowski, aby tak bliską już była wykonania zawieszona nad legią groźba. Nie uprzedzony zawczasu przez Pakosza, zacnego, lecz niedość czujnego pełnomocnika swego nad Sekwaną, nie przewidywał dojrzewającej szybko w Paryżu klęskowej o legiach decyzyi. Coprawda, niebezpieczeństwo nie odrazu było widoczne. Jeszcze w czerwcu 1801 r., Bonaparte przekazywał na żołd Cyzalpiny 6000, a Etruryi 3000 legionistów polskich. W początku lipca wyraźnie atoli zastrzegał wobec rządu medyolańskiego pełną napowrót przynależność legii pierwszej polskiej do armii francuskiej, bez względu na czasowe przekazanie jej na służbę cyzalpińską. Już wtedy, mówiąc o tej legii, znamiennego użył wyrażenia „półbrygada“. Tegoż lata francuski generał brygady Vignolle, były minister wojny cyzalpiński, jak wzmiankowano, niezbyt dla Polaków życzliwy, miał sobie zlecone wypracowanie rdzennej reorganizacyi legionowej polskiej. Rzecz była już z tego względu dość pilną, że, jak wskazano, od nowego roku republikańskiego X., t. j. od końca września 1801 r., wchodziła w moc „reordynacya“ wojsk cyzalpińskich, z wcieleniem do nich legii pierwszej polskiej, jako „dywizyi polskiej “. Murat, który w tym czasie przeniósł się z Florencyi do Medyolanu, dla odebrania komendy od Monceya, z początkiem września 1801 r. wezwał do siebie Dąbrowskiego. Przybywszy z Reggia do Medyolanu, Dąbrowski, jaknajlepiej przyjęty przez Murata i Monceya, odebrał na wstępie zaszczytną, obliczoną widocznie na pozyskanie go, nominacyę na generała komenderującego w dwóch departamentach cyzalpińskich, Crostolo i Panaro, t. j. dawnem księstwie modeńskiem. Zarazem jednak dowiedział się o zapadłem już nieodwołalnie postanowieniu t. zw. reorganizacyi, t. j. doszczętnego przetworzenia obu legii polskich na wzór formacyi liniowej francuskiej, oraz o oddaniu tej doniosłej roboty w nieżyczliwe ręce Vignolla. Nie było już na to rady: lecz należało przynajmniej ratować, co się jeszcze dało. Dąbrowski niezwłocznie złożył Muratowi swój własny szczegółowy projekt reorganizacyjny. Proponował z obu legii utworzyć sześć pułków po dwa bataliony, oraz pułk jazdy, razem w liczbie 11 tysięcy ludzi; żądał zachowania artyleryi pieszej i wcielenia konnej do jazdy; żądał bezwarunkowo, aby „utrzymany został mundur polski, jakim był od początku stworzenia korpusu przez generała Bonapartego“. 

Nazajutrz ciężko strapiony Dąbrowski wyjechał z Medyolanu, przenosząc odtąd kwaterę swoją do Modeny. Widział już, jak źle stały rzeczy. W Modenie dowiedział się niebawem o pokoju październikowym francusko-rosyjskim, łamiącym ostatnie emigracyjne nadzieje polskie. Stawał, wraz z Wielhorskim i innymi bliższymi sobie oficerami, wobec podobnej, jak przedtem Kniaziewicz, alternatywy opuszczenia legionów, albo też ślepej zgody na przeznaczone im losy fatalne. Wtedy to, jesienią 1801 r., w Modenie, najbliższym był podobno wykonania onej decyzyi rozpacznej, z którą w największej tajemnicy oddawna się nosił. Szło mianowicie o to, aby w najgorszym razie, innego honorowego nie mając wyjścia, na własną rękę „bryknąć” z całą siłą legionową w strony tureckie; następnie zaś, jedno z dwóch, albo przebić się tamtędy do kraju dla wzniecenia powstania, albo też przetrwać tam i nietkniętą przechować drogocenną siłę zbrojną polską, aż do nowego pomyślniejszego obrotu spraw europejskich. Z podobnemi myślami, zakrojonemi na pierwszą mianowicie ewentualność, jak napomknięto, nosił się już dawniej Dąbrowski, za poprzednich zawodów pokojowych, wywnętrzając się w tym względzie przed wiernym Tremonem, Chamandem i innymi najzaufańszymi powiernikami swymi. Obecnie, wobec pacyfikacyi powszechnej, a więc niepodobieństwa powstańczej w kraju imprezy, zatrzymał się na ewentualności drugiej, t. j. na zbrojnem usadowieniu się legionowem, aż do szczęśliwszej dla Polski pory, na wyspach Jońskich i półwyspie Morei. Swego czasu, jak wspomniano, przychodziły stamtąd do generała Bonapartego, jeszcze za pierwszych jego kampanii włoskich, naglące błagania patryotów greckich, o wyzwolenie ich od tureckiego jarzma. Niektórzy z tych patryotów byli w bliskiej styczności z emigracyą polską, aw szczególności, obok rozlicznych figur mniej pewnych, człowiek szlachetny i śmiały, młody Grek Konstanty Stamati, który w służbie dyplomatycznej francuskiej przedewszystkiem własnej greckiej chciał służyć ojczyźnie, zaś w powierzonych sobie misyach tajnych służąc też bezpośrednio sprawie polskiej i szczerą dla niej okazując życzliwość, stał się jednym z pierwszych pośredników w dziedzinie wspólnych polsko-greckich zamierzeń. Wyspy archipelagu egejskiego i morza jońskiego, wyzwolone poczęści przez Francuzów, świeżo właśnie, mocą pokojowych preliminarzów anglo-francuskich z początku października 1801 r., ogłoszone zostały odrębną Republiką Jońską. Owóż w tę stronę obecnie skierowały się plany najskrytsze Dąbrowskiego. Musiał on jednak, o ile szłoby o niezwłoczne ich wykonanie, odsłonić je nietylko przed bezwzględnie pewnymi, jak Chłopicki, Małachowski i t. p., ludźmi, lecz także przed dużo wątpłiwszymi, w guście Axamitowskiego, oficerami własnej legii pierwszej, a także, co najdrażliwszą było rzeczą, przed niektórymi najzawodniejszymi, w rodzaju Rożnieckiego, sztabowcami legii drugiej. O te szkopuły już zgóry całe rozbić się musiało przedsięwzięcie, bez względu na słabe strony zasadnicze, jakie przedstawiała sama jego wykonalność i celowość. Bliższe szczegóły zresztą pozostały dodziśdnia niejasne. „Zrobiliśmy projekt, – są słowa naocznego świadka i uczestnika tej sprawy, wiarogodnego Małachowskiego – a na samem czele stanął Dąbrowski, ażeby opuścić Włochy, przepłynąć na półwysep Morei, i tam jako Polacy zostać zbrojno pod opieką Turcyi do dalszych wypadków. Wykonanie projektu było łatwe, gdyż rozłożeni (w Modeńskiem) w niewielkiej odległości od brzegów Adryatyckiego morza, mogliśmy na przewiezienie nas zabrać tyle okrętów i rozmaitych statków handlowych kupieckich, ile było potrzeba... Postanowiliśmy konsulowi (Bonapartemu) posłać treściwy adres, obejmujący wszelkie powody jakie nas do takiego czynu zmusiły. Chodziło tylko o porozumienie się z legią (naddunajską), w Toskanii będąca, która, składając się z czterech batalionów piechoty, regimentu jazdy i kompanii artyleryi konnej, podniosłaby siłę naszą do 16 tysięcy wybornego i starego żołnierza, zbyt groźną dla Rzeczypospolitej włoskiej, ażeby śmiała przeciwko nam cośkolwiek rozpocząć. Lecz tam, (w legii naddunajskiej), wzburzenie i niejedność wykryły plan“. 

Zanim jeszcze nastąpiło wykrycie tego planu, postanowiona już sprawa reorganizacyi legionowej znacznie posunęła się naprzód. Projekt reorganizacyjny Vignolla, wypracowany w połowie września 1801 r., a zmierzający do podziału obu legii na trzy półbrygady trzybatalionowe piechoty, z zupełną kasatą jazdy i artyleryi, zupełnem też niemal zatarciem legionowej odrębności wojskowonarodowej, został przesłany Berthierowi przez Murata, który jednak w dołączonym od siebie piśmie zalecał pewne modyfikacye w duchu życzeń Dąbrowskiego. W październiku Dąbrowski zwrócił się osobiście, za pośrednictwem Murata, do Bonapartego, składając mu w' odpisie stary swój memoryał, posłany przed trzema laty Bernadottowi do Wiednia, o wyniesieniu arcyksięcia Karola, pożenionego wprzódy z infantką saską, na tron polski, głównie w celu zahamowania groźnej dla Europy potęgi rosyjskiej. Trafił nieborak z tem przypomnieniem jaknajmniej fortunnie, bo właśnie na zawarcie pokoju Bonapartego z Aleksandrem. Równocześnie, w październiku 1801 r., Pierwszy konsul rozkazał wstrzymać nowe urządzenie armii cyzalpińskiej, a tem samem wcielenie do niej „dywizyi polskiej“. W początku listopada, wyszła od Berthiera, imieniem konsulackiem, stanowcza instrukcya do Murata, jaknajszybszej w duchu wniosków Vignolla reorganizacyi obu legii, stopionych w jedną masę, w ogólnej sile 10600 ludzi, rozłożonych następnie, po strąceniu jazdy, na trzy półbrygady piesze, każda po 3200 ludzi w trzech batalionach, każdy z dziewięciu kompanii, jednej grenadyerskiej i ośmiu fizylierskich, bez kawaleryi i artyleryi, oraz ze znacznem okrojeniem dotychczasowego składu oficerskiego. Wobec tego Murat niezwłocznie wezwał Dąbrowskiego z Modeny do Medyolanu; ściągnął tu również Sokolnickiego, jako rzeczoznawcę w sprawach legii drugiej. Dąbrowski, zjechawszy pod koniec listopada, na okazaną sobie przez Murata instrukcyę paryską, ustnie i pisemnie z szeregiem mocnych wystąpił przełożeń. Napróżno jednak domagał się zostawienia artyleryi, za czem Murat, zasłaniając się wyraźnem brzmieniem instrukcyi, nawet wstawiać się odmówił. Artylerya piesza polska, zniszczona przed dwoma laty, przy kapitulacyi Mantui, odtąd wznowiona została staraniem przemyślnego Axamitowskiego, który, jako wybitny wolnomularz, silne miał stosunki w Wielkim Wschodzie francuskim, a cieszył się też szczególną protekcyą wpływowego Marmonta, naczelnego dowódcy artyleryi francuskiej we Włoszech. Obecnie jednak jego batalion artyleryi ulegał rozwiązaniu i wcieleniu do piechoty legionowej. Taki sam los miał spotkać wyborną, kompanię artyleryi konnej, która pod dzielnym Jakóbem Redlem świetnie sprawiła się w potrzebie hohenlindeńskiej, a obecnie ulegała również kasacie i wcieleniu do pułku jazdy legionowej. Natomiast przyrzekł Murat obronić od zagłady piękny ów pułkułański naddunajczyków. Najwięcej pomógł tu sam tego zagrożonego pułku dowódca, Rożniecki. W zręcznem do Bonapartego piśmie, „nie jako Polak, ...lecz jako obywatel francuski”, wykazał on znaczenie niezrównanej jazdy polskiej dla armii francuskiej, przypomniał dawnych Lisowczyków i świeże formacye ułańskie pruskie i austryackie, podniósł szczególną wartość lansyerów polskich, i konkludował, że „raczej, obywatelu konsulu, winieneś uznać potrzebę wsadzenia piechoty polskiej na koń, aniżeli spieszenia jazdy polskiej”. W doręczonej Muratowi nocie pozatem jeszcze dopraszał się Dąbrowski, aby reorganizacya każdej legii odbywała się zosobna, a nie ze wspólnej masy, jak przepisywała instrukcya ministra wojny; aby jednak potem, po podziale na półbrygady, i nadal jeden polski formowały korpus; aby zostawiono im francuskie kokardy i chorągwie, nadane przez Bonapartego; aby oficerowie, pozostający w służbie czynnej, patentowani byli od rządu francuskiego, reformowani zaś również mogli pozostawać pozasłużbowe przy korpusie do dyspozycyi dowódców półbrygad. Murat w rzeczy samej napisał nazajutrz do Berthiera, w ciepłych słowach popierając te „życzenia, tak zaszczytne zarówno dla Francyi, jak i dla Polaków, ...dzielnych posiłkowców Francyi“. Wstawiennictwo poparte z kolei przez Berthiera u Bonapartego, pewien przynajmniej osiągnęło skutek. Zarazem, tyleż dzięki staraniom Dąbrowskiego, co sprytowi Rożnieckiego, regiment ułański polski, którego konie już miały być rozebrane po pułkach francuskich, został ocalony przez miłośnika jazdy, Murata; jednak przefasonowany z gruntu, miał zostać całkiem wyodrębniony od formacyi polskich i do wojsk włoskich na stałe wcielony. Co się samego Dąbrowskiego tycze, to nie miał on odtąd sprawować żadnego właściwie czynnego dowództwa, lecz piastował jedynie godność inspektora generalnego korpusu polskiego. Było to wprawdzie, pod względem rangi i gaży, zaszczytnym awansem, lecz odbierało mu wszelką możność istotnego rozrządzania reorganizowaną bronią legionową. Pocieszał się Dąbrowski tern, że przez wspólną nad wszystkiemi trzema półbrygadami inspekcyę będzie mógł bronić pewnej jeszcze jednolitości narodowej w składzie, dyscyplinie, umundurowaniu, narażonej przez obojętną w tej mierze łatwość Jabłonowskiego, Grabińskiego i im podobnych; że będzie mógł przykładać się do „utrzymania ducha narodowego i jedności korpusu”. Wtedy również został zawczasu uprzedzony przez Murata, że z końcem roku będzie musiał jechać z nim do Lyonu, celem osobistego zdania tam sprawy Bonapartemu z całokształtu spraw legionowych. 

Tymczasem z początkiem grudnia wyjechał Dąbrowski z Medyolanu do Modeny, lecz pozbawiony już komendy i wszelkiego czynnego wpływu na najbliższe losy swej legii. Jak się zdaje, w związku z całym tym przebiegiem rzeczy było dokonane w tym właśnie czasie, zapewne przez Axamitowskiego i Rożnieckiego, wydanie owego tajnego, egejsko-morejskiego projektu władzom francuskim Wkrótce po wykryciu tego projektu, – wedle słów Małachowskiego – „Dąbrowski, wezwany do Medyolanu, już więcej do (dowództwa) nie wrócił. Murat przysłał natychmiast generała dywizyi francuskiego, Chabota, dla objęcia nad nami komendy, i razem z nim generała Vignolla. W rzeczy samej, Vignolle z całym sztabem urzędników’ wojskowych przybył niezwłocznie w ślad za Dąbrowskim do Reggia i Modeny, dla forsownej reorganizacyi rozłożonego tam legionu pierwszego. Utworzone w tym celu; wy oficerskie, pod przewodnictwem Vignolla, złożone z wyznaczonych przez Murata członków, pułkownika Grabińskiego i podpułkowników Chłopickiego, Jasińskiego, Małachowskiego i Zawadzkiego, wedle przepisanej sobie szczegółowej instrukcyi, dokonało tego dzieła w ciągu tygodnia, w pierwszej połowie grudnia 1801 r. Wszystko odbyło się bez udziału Dąbrowskiego, będącego niemym jeno świadkiem ruiny sześcioletnich wysiłków swoich. Przytomny również Wielhorski nietylko. że udziału żadnego nie brał, lecz w tejże chwili, po przybyciu Vignolla, wniósł podanie o bezwarunkową, pełną dymisyę, która też niebawem udzieloną mu została. Jednocześnie zresztą, wedle wyższych z Medyolanu i Paryża skazówek, uległo reformie, w liczbie 90, około jednej trzeciej wszystkich oficerów legii pierwszej. Sama ta legia, w składzie czynnym tylko 6000 ludzi będących pod bronią, została, z dotychczasowych siedmiu batalionów piechoty i ósmego artyleryi, zredukowaną na sześć batalionów', oraz rozbitą na dwie półbrygady polskie po 3000 ludzi, I. pod tymczasową komendą Grabińskiego, II. Axamitowskiego. Wprost z Modeny udał się Vignolle niezwłocznie do Pizy i Livorna, gdzie równie szybkiem tempie, w drugiej połowie grudnia, uwinął się z reorganizacyą legii naddunajskiej. Utworzył tu podobnie jury reorganizacyjne, dokąd weszli, pod jego przewodem, szefowie batalionowi, Junge, Sierawski, Bolesta, Grabski. Odłączone zostały trzy szwadrony jazdy legionowej, wraz ze skasowaną bateryą artyleryi konnej Redlą, iw kształcie zreorganizowanego pułku strzelców polskich odesłane pod Rożnieckim do Medyolanu. Cała zaś, będąca pod bronią piechota legii drugiej, w składzie czynnym 3000 ludzi, z dotychczasowych czterech batalionów zredukowana na trzy, została przetworzoną na III. półbrygadę polską, pod tymczasową komendą Junga. Wszystkie trzy półrygady nominalnie tworzyły jeszcze niejaką całość, zwaną do czasu korpusem polskim. Sprawa dalszych losów tego korpusu, przekazania oddzielnych jego części Cyzalpinie i Etruryi, lub też dania im innego przeznaczenia, pozostała narazie w zawieszeniu i rozstrzygniętą być mała ostatecznie przez samego Bonapartego, wraz z innemi, dotyczącemi losu Włoch sprawami, na nadchodzącej Konsulcie lyońskiej. 

Bonaparte o rzeczach i nastrojach legionowych polskich był temi czasy informowany jaknajgorzej, i to nienajmniej z własnej winy polskiej. Od oficerów dużej poniekąd wartości wojskowej, lecz nierównie niższej obywatelskiej, jak Jabłonowski, Sokolnicki, Axamitowski, Rożniecki i wielu innych, odbierał w sprawach legionowych informacye, nacechowane samobójczym duchem służalstwa i delatorstwa. W tym samym czasie, w grudniu 1801 r., gdy dokonywała się we Włoszech przymusowa reorganizacya legionów, Jabłonowski w Paryżu składał Bonapartemu rzekome „życzenia wojskowych Polaków dopraszających się, niby o łaskę, „skoro istnienie korpusu polskiego mogłoby razić pogodzone z Francyą mocarstwa*, o zniesienie tego korpusu, o „traktowanie na wzór Piemontczyków”, t. j. o pełne „zasymilowanie z wojskami francuskiemi“ i obdarzenie „szczytnym tytułem obywateli francuskich“. Sadząc się na taką pokorę i pochlebstwo wspólnem jakoby imieniem legionistów, ciężki przymus wystawiając jako gorące ich pragnienie, nietyle o nich oczywiście, ile o siebie dbał Jabłonowski, nagrodzony też położoną na tem marnem jego piśmie dekretacyą Bonapartego o zaliczeniu go w poczet sztabowców francuskich. Skądinąd znów, podany temi czasy Pierwszemu konsulowi, piórem polskiem skreślony, zbiorowej widać roboty, „memoryał o legiach polskich jako korpusie posiłkowym Republiki francuskiej mieścił przedewszystkiem długą litanie odgrzewanych, gwałtownych na Dąbrowskiego zaskarżeń i żądanie niezwłocznego usunięcia go od komendy. Z polskiego też niechybnie źródła wyszła spółczesna delacya zamierz anej greckiej jego wyprawy. Z takiemi to ujemnemi wrażeniami liczyć się musiał Dąbrowski, przybywając, w początku stycznia 1802 r., do Lyonu, dla widzenia się z Bonapartem. Był on tutaj zupełnie osamotniony. Spotkał się tu wprawdzie znówz Sokolnickim, który przecie, wydeptując sobie w Lyonie sukcesyę po Wielhorskim i stopień generała brygady, „robił wszystko dla siebie, a nic dla korpusu". Nie sprzyjała zresztą smutnym i słabym kołataniom polskim cała towarzyska i polityczna atmosfera lyońskiego zjazdu. Wspaniałe przyjęcia, zgromadzenia, festyny, tłok dostojników cywilnych i wojskowych francuskich i włoskich, twardy i górny nastrój Bonapartego, narzucającego Konsulcie, pozornie udzielnej, własną swoją wolę samowładczą, wszystko to źle wróżyłoo bezsilnych zabiegach, o stosunkowo znikomych a przesądzonych już sprawach legionowych polskich. Ale Dąbrowski, choć sam, choć w złych warunkach, nie zaniedbał koło tych spraw tak mu bliskich ze zwykłą, śmiałą, pracowita, i upartą chodzić wytrwałością. Trafił w rozgwarze lyońskim do wybitnych generałów, do francuskich ministrów spraw wewnętrznych, życzliwego Polsce Chaptala, i spraw zagranicznych, udającego życzliwość Talleyranda. Zwłaszcza zaś trzymał się wpływowego Murata, którego szczere sywpatye polskie a także tajne ambitne na Polskę widoki były mu dobrze znane. 

Przez Murata iw jego obecności uzyskał Dąbrowski widzenie się z Pierwszym konsulem, w pierwszych już dniach po jego do Lyonu przybyciu. Poufna ta, ranna audyencya, w połowie stycznia 1802 r., odbyła się w ratuszu lyońskim, gdzie rezydował Bonaparte. Przyjęty z niezmienną przezeń łaskawością i pytany o „życzenia" i „żądania" legionowe, Dąbrowski w skrępowanym z musu, dozwolonym przez okoliczności, lecz męskim bądżcobądź i roztropnym odpowiedział sposobie. Mówił „imieniem dziesięciu tysięcy zbrojnych (Polaków), walczących od lat sześciu... na rzecz narodu francuskiego. Prosił nie o łaskę, lecz o „lojalność". Żądał, aby „korpus polski", jako jedna zamknięta w sobie, ze sztabu, trzech półbrygad i pułku jazdy złożona całość, nie był rozdrabniany, rozdawany pomiędzy państewka włoskie, lecz w kupie zachowany przy armii francuskiej. Uzasadniał przedmiotowo to żądanie, wskazując przyszłą militarną i polityczną dla Francyi doniosłość takiego zbrojnego pogotowia polskiego przy armii francuskiej. A mianowicie, niezrażony dokonywaną właśnie dokoła pacyfikacyę powszechną, już przepowiadał nieuniknioną „pierwszą wojnę, jaką Francya będzie mogła mieć z jednem z mocarstw rozbiorowych". Na życzenie Bonapartego, złożył mu następnie te wywody na piśmie, w zwięzłej nocie. Nazajutrz podobne pismo złożył Talleyrandowi. Przypominał tu, że legiony polskie, powstałe z niczego, kosztowały dotychczas Austryę 30 tysięcy ludzi, z których 10 tysięcy jest jeszcze pod bronią w zreorganizowanych legiach polskich; wnioskował stąd o tem skuteczniejszej na przyszłość akcyi podobnej, przynależy tem zachowaniu istniejącego, tak znacznego zbrojnego zawiązku. Pisał również do Murata, odwołując się do wypróbowanej jego opieki i zapewniając go ze znamiennym naciskiem o trwałej dlań „we wszelakich okolicznościach wdzięczności” Polaków. Prosił go szczególnie o pozwolenie wyjazdu z Lyonu do Paryża, celem opracowania dalszych szczegółów reorganizacyi legionowej w miniateryum wojny, w bezpośredniem porozumieniu ze znanym mu dobrze i przychylnym Berthierem. Co więcej, Dąbrowski, w parę dni potem, zdobył się na krok śmiały i zręczny: na formalne odsłonięcie swojego, wykrytego już uprzednio, jak dobrze było mu wiadomo, jońskomorejskiego sekretu. Uczynił to w złożonych Bonapartemu przez Murata dwóch zapiskach: „Projekcie usadowienia się (etablissement) w Rzeczypospolitej Egejskiej“ i „Planie wykonania*. Ofiarował się uskutecznić znienacka ową polską do Grecyi wyprawę, „pod pretekstem jawnego buntu" wojsk polskich, z powodu oddania ich Etruryi i Cyzalpinie. Prosił tylko o „milczącą zgodę i pomoc jaknajbardziej pośrednią" ze strony Bonapartego i komendy naczelnej francuskiej we Włoszech. Polacy, rzekomo zbuntowani, złączywszy wszystkie trzy swe półbrygady i wziąwszy siłą armaty i amunicyę z Toskanii i Modeńskiego, pomaszerowaliby na południe, aż do Otranta, gdzie wsiedliby na okręty i udaliby się stąd wprost na wyspy greckie i do Morei. Byłoby to z podwójną Francyi korzyścią: pokrzyżowałoby zaborcze widoki rosyjskie na półwyspie bałkańskim i stworzyłoby Francuzom polską „kolonię towarzyszy broni na Zachodzie. „Być może nawet, obywatelu konsulu, – tak proroczym poniekąd, filhelleńskim zwrotem odzywał się tu do Bonapartego Dąbrowski, – rzucisz tym sposobem płodne ziarno rewolucyi, która kiedyś w całej wybuchnie Grecyi, a równie będzie pożądaną dla ludzkości wogóle, jakoteż w szczególności pożyteczną dla Francyi". Jednakowoż wszystkie te zachody lyońskie Dąbrowskiego nie zdały się na nic. Nieprzychylne dla legii zarządzenia zadaleko już były posunięte i zbyt dobrze odpowiadały administracyjnym i politycznym względom i rachubom chwili. O utrzymaniu korpusu polskiego jako całości nie mogło być mowy; przeciwnie, gotowało się rdzenne jego rozbicie co do przynależności i czynnego użycia. Zaś co się tycze awanturniczej wyprawy greckiej, to grożąc wywołaniem nieobliczalnych na Wschodzie, z Portą, Rosyą i Anglią, powikłań, nie odpowiadała ona bynajmniej najbliższym zamierzeniom Bonapartego, zarówno w dziedzinie polityki zagranicznej jak wewnętrznej, wymagającym utrwalenia, przynajmniej na czas jakiś, zdobytego z takim trudem stanu pokojowego. Koniec końcem, Dąbrowski, niczego nie wskórawszy, nie zyskawszy ani pozwolenia udania się do Paryża, ani ponownego posłuchania u Pierwszego konsula, musiał jeszcze przed jego odjazdem opuścić Lyon i wrócić do Medyolanu. 

Wkrótce potem nadjechał tu z powrotem i Murat, przywożąc ostateczną wolę Bonapartego o niezwłocznem przejściu I. i II. półbrygady polskiej oraz pułku jazdy do wojsk włoskich. Z ciężkiem sercem poddał się temu wyrokowi Dąbrowski. Uzyskał jednak jeszcze, w początku lutego 1802 r., pisemne od Murata oświadczenie, że bezwarunkowo zachowane będą komenda, mundur i znaki polskie. Poczem natychmiast musiał jeździć osobiście do Reggia, Cremony, Modeny, gdzie konsystowały trzy wymienione oddziały polskie, dla wpłynięcia na spokojne ich poddanie się nowemu swemu przeznaczeniu. Nie odbyło się bez oporu; lecz przemogło, przekonało magiczne imię Bonapartego; gdyż pod nim raczej, niż Włochami, pod nowym teraz prezydentem Republiki włoskiej godzili się służyć legioniści. Niebawem, w końcu lutego, zapadła w Paryżu zasadnicza uchwała konsularna o nowem, poczynając od przyszłego już miesiąca marca, urządzeniu wojskowem w Republice włoskiej. Liczba konsystujących w niej wojsk francuskich, w myśl przedwojennej umowy 1798 r. z Cyzalpiną, ograniczono tu do 25 tysięcy ludzi. Zarazem do własnej armii Republiki włoskiej przekazywano, oprócz polskiego pułku jazdy, I. i II. półbrygadę polską. Tegoż dnia, w poufnem piśmie do wiceprezydenta Melziego, przesyłając powyższą uchwałę, zalecał mu Bonaparte trzymać oddziały polskie zdała od granic austryackich, najlepiej w Romagni. Melzi na tej zasadzie powiadomił Dąbrowskiego i przybyłych do Medyolanu trzech szefów oddziałów polskich, iż odtąd te oddziały „winny być uważane nieinaczej, jak wojsko narodowe włoskie”. Groziło to zupełnem ich odpolszczeniem, a było w rażącej sprzeczności z pisemnem zobowiązaniem Murata. Wobec tego, w porozumieniu z Dąbrowskim, pozbawionym już czynnej komendy nad wojskiem polskiem, trzej obecni szefowie, Grabiński, Axamitowski i Rożniecki, z formalnem wystąpili zastrzeżeniem. Wnieśli oni, w początku marca, na ręce Melziego podanie, skierowane właściwie do Bonapartego, jako prezydenta Republiki włoskiej, gdzie w dziewięciu punktach wyrazili nieodbite, minimalne żądania oddziałów swoich. Żądali tedy uznania odrębnej przy wojsku włoskiem „istności korpusów polskich, wraz z zachowaniem nietykalnej ich całości“, utrzymania polskiej komendy, munduru, sposobu rekrutacyi, awansu wewnątrz korpusów, zabezpieczenia inwalidów i weteranów i t. p. W końcu, podnosząc zasługi Dąbrowskiego, upominali się o pozostawienie go i nadal na stanowisku inspektora generalnego wojsk polskich. Na całą tę punktacyę, posłaną przez Melziego do Paryża, nadeszła stamtąd „jaknajpomyślniejsza” odpowiedź Bonapartego. W myśl udzielonej przez niego zgody na powyższe punkta szefów polskich, dekret nowego rządu medyolańskiego, 29 kwietnia 1802 r., urządził szczegółowo zasady przynależności oddziałów polskich do wojska Republiki włoskiej. Wedle tego dekretu, przy narodowej armii włoskiej, poza właściwym jej kompletem 24 tysięcy ludzi i4 tysięcy koni, utrzymywane być miały, jako połączone z nią, lecz nie stanowiące integralnej jej części składowej, wojska „posiłkowe (ausiliarii)“ polskie, złożone z trzybatalionowych półbrygad I. i II., po 3710 ludzi każda, oraz czteroszwadronowego pułku jazdy w tysiąc koni, ogółem w sile 8400 ludzi, pod nazwą „Polaków na żołdzie Republiki włoskiej (Polacchi al soldo della Repubblica Italiana)“. Osobno urządzony został inspektorat generalny polski, pod Dąbrowskim, z szefem sztabu adjutantem-komendantem Kosińskim, szefem batalionu Janem Dembowskim, kapitanami-adjutantami Tremonem młodszym i Haukem. Znalazł się też tutaj, jako komisarz wojskowy polsko-włoski, biedny, zbiegły z Paryża Barss, dzięki poleceniu Dąbrowskiego z ostatniej wydobyty nędzy i na tem umieszczony stanowisku. Nieco później uzyskał Dąbrowski od rządu włoskiego ustanowienie dwóch osobnych kompanii inwalidów i weteranów polskich. 

To było wszystko, co narazie dało się zrobić. Nie było to, rzecz prosta, wedle myśli ani Dąbrowskiego, ani legionistów. Przejście ich na stałe służby nowej Republiki włoskiej było nietylko zasadniczem załamaniem pierwotnej idei legionowej, lecz praktycznie też pociągało za sobą niedogodności poważne. Stosunki w tej Republice, choć daleko bardziej, niż w Cyzalpinie, ustatkowane teraz pod władzą prezydyalną Bonapartego, wiele jednak pozostawiały do życzenia, pod względem politycznym i gospodarczym. Nadana w Lyonie, w styczniu 1802 r., konstytucya republikańska włoska, wzorem konsularnym francuskim, warowała stanowczą przewagę władzy wykonawczej nad prawodawczą. Rządwłoski, w osobliwszej jakiejś, republikańskiej unii personalnej z Francyą pod prezydencyą Bonapartego, przy zastępującym go wiceprezydencie Melzim, składał się z dość zawiłego aparatu: ośmioosobowej Konsulty stanu, trzynastoosobowej Rady prawodawczej, i właściwej egzekutywy złożonej z siedmiu ministrów, śród których wydział wojny piastowali Trivulzio, potem Pino. Przedstawicielstwo narodowe spoczywało w jednoizbowem Ciele prawodawczem, z 75 posłów, z kompetencyą właściwie czysto doradczą, pozbawionem wszelkiej istotnej powagi i wpływu. Podług pierwszego budżetu Republiki włoskiej, na 1802-3r., wydatki obliczone były na 82 miliony, w czem na same potrzeby wojskowe 46, i to w połowie nadpłacenie okupacyjnej armii francuskiej; dochody na 68, deficyt przeto na 14 milionów. Nurtujące kraj niezadowolenie wzmogło się jeszcze po zawodach Konsultylyońskiej. „Niechęć przeciw Francuzom – donosił Bonapartemu Melzi – jest niemal powszechną“. W podobnych warunkach, położenie obcej siły posiłkowej polskiej, oderwanej od rzeczywistych swoich przeznaczeń, a narażonej na wszystkie te tarcia francusko-włoskie, było zewszechmiar niezdrowe i niepomyślne. Ale przynajmniej egzystowano. Przynajmniej, w tym stanie przechodnim, aż do lepszych dotrwać spodziewano się czasów. Nie było z tem dobrze rozebranej na części, obezwładnionej, obniżonej, legii pierwszej, włoskiej. Ale mogło być gozej, jak okazał to równocześnie straszliwy los legii drugiej, naddunajskiej. 

Legia ta, jak się rzekło, od końca 1801 r., po oderwaniu swej jazdy, przeobrażona na III. półbrygadę pieszą polską, pozostała rozkwaterowana w Livornie i okolicach. Pozbawiona wszystkich wyższych oficerów, już nietylko Kniaziewicza i Fiszera, lecz także nieobecnych Jabłonowskiego, Sokolnickiego i Rożnieckiego, doznawała tem szybszego duchowego rozkładu. Nie mógł utrzymać jej w karbach dowodzący nią zastępczo stary żołnierz Rzpltej, zacny, lecz słaby i przyciśniony wiekiem szef batalionu Junge; a nawet, po rozlicznych zatargach i biedach, pod sam koniec dobrowolnie chciał składać komendę. Jeszcze mniej do trafnego nadawali się sternictwa drugi szef batalionu, Bolesta starszy, „burzliwego i egzaltowanego charakteru, ... w zasadach demokratycznych mniej roztropnie zaciekły“, oraz trzeci szef, Grabski, „nader w rozumie i rozsądku upośledzony, swojego własnego zdania niemający“. Bez kierunku, lub pod lichym kierunkiem, a śród wyjątkowo trudnych okoliczności, psuć się musiał raptownie wyborny materyał oficerski i żołnierski byłej legii naddunajskiej. Wkrótce spory, sejmiki, wykroczenia przeciw dyscyplinie były na porządku dziennym. „Karność i obroty wojskowe – donosił Muratowi gubernator Livorna, generał Rivaud – zupełnie są nieznane w tym korpusie". W rzeczywistości tak źle nie było, i pod ręką właściwą niechybnie wszystko wnet wróciłoby do porządku. „Mogę zapewnić – pisał Dąbrowski, który pod koniec marca 1802 r. zjechał do Livorna na inspekcyę III. półbrygady, – że ciało oficerskie składa się z młodzieńców dobrej woli, lecz będących bez wodza, więc bez dyscypliny... Winni są nie oficerowie, ale ci, co znaleźli się na ich czele". 

Tymczasem jednak nieboracy naddunajscy sami własne nieszczęsne przyśpieszali losy. Pobudkę zewnętrzną podała wciąż zawieszona nad III. półbrygadą, a od początku 1802 r., po zyskaniu zgody króla Ludwika, na nowo popierana sprawa służby etruryjskiej. Pragnąc raz kres jej położyć, zgromadzeni oficerowie, z inicyatywy Bolesty, ułożyli ostre oświadczenie zbiorowe, iż „nie chcą służyć królom, a gdyby ich do tego zmuszano, powrócą raczej do zagród swoich". Z tą odezwą, podpisaną swojem i żołnierzy imieniem, wyprawili trzech deputatów do Murata, do Medyolanu. Murat deputacyę najgrzeczniej przyjął i zapewnił, że o przymusowem oddaniu Polaków królowi Etruryi niema wcale mowy. Wkrótce potem, w marcu, Murat w największym pośpiechu wyjechał do Paryża. Podobno został on tam wezwany dla tłomaczenia się przed Bonapartem z brzydkiej afery przekupstwa. Był jednak także potrzebny do poinformowania Pierwszego Konsula w niektórych pilniejszych sprawach bieżących włoskich, a między innemi również w postanowionej już zasadniczo od półroku sprawie użycia Polaków do ekspedycji zamorskiej. 

Naraz, w kwietniu, z Paryża, przez kwaterę główną medyolańską, nadeszła do Livorna nieoczekiwana nowina. Oznajmiono rozkazem dziennym wolę Bonapartego, „iż nagradzając znakomite usługi wojenne, przez walecznych Polaków Republice (francuskiej) okazane, III. półbrygada odtąd do wojska francuskiego przydzielona, równych zaszczytów i praw używać będzie, i numer (kolejny w wojsku francuskiem) 113. półbrygady nadany jej został“. Rzecz zrazu przez legionistów z największą była przyjęta uciechą. Widziano w ten wielki sukces śmiałości, okazanej przez ową do Murata odezwę. Zostawając wprost przy Republice francuskiej, w porównaniu do oddanych włoskiej towarzyszów, uważano siebie za szczęśliwie uprzywilejowanych. Złudna ta radość miała trwać niedługo i nagle okrutnemu ustąpić otrzeźwieniu. Nie łudził się ani chwili i najwcześniej smutną przeniknął rzeczywistość czujny twórca legionów. Ledwo z inspekcyjnego swego objazdu wróciwszy do Medyolanu, ze zgrozą wykrył i wyrozumiał Dąbrowski istotne przeznaczenie III. półbrygady. „Dowiedziałem się, – pisał tymczasowemu jej komendantowi, nie przeczuwającemu jeszcze niczego szefowi Jungemu, już w drugiej połowie kwietnia 1802 r., – że generał en chef (Murat) wyznaczył Francuza na szefa brygady do Waszego korpusu. Nie zastałem tu generała en chef... udałem się natychmiast do generała Charpentiera (szefa sztabu Murata), dla dowiedzenia się, czyliby nie można zaradzić temu nieszczęściu. Odpowiedział mi, że sami sobie temu winni jesteście przez Wasz nieład, nieporządek i niezgodę wielką. A ponieważ nie chcieliście być nigdy posłusznymi rządowi i, jak powiada, trzy razy więcej kosztujecie, niźli półbrygady francuskie, rząd Wam wyznaczył szefa brygady Francuza i jeszcze niektórych oficerów tego narodu, dla wprowadzenia u Was porządku: i dla uskutecznienia tego, do San Domingo Was posyła. To jest wszystko, co względem losu Waszego dowiedzieć się mogłem. Starajcie się temu zapobiedz przy powrocie na Florencyę generała en chef, aby przynajmniej tyle pięknej i statecznej młodzieży dla familii swoich nie było straconych". 

Jeszcze nic dokładnie nie było wiadomem, jeszcze nietylko w Livornie, lecz iw Paryżu, w głowie samego nawet Bonapartego, o podjętej zamorskiej wyprawie pochlebne trwały złudzenia, a już „nieszczęście" i „zatratę" trafnym odgadł instynktem, już najpierwszy na trwogę uderzył Dąbrowski, zasłyszawszy imię San Dominga. W złowieszczem tem imieniu była śmierć legionów. 

III.

Najcenniejszą z niewielu, pozostałych jeszcze Francyi kolonii, była wtedy „perła Antyllów”. Była to wielka, o przeszło 70 tysiącach kilometrów kwadratowych, z ludnością około miliona, wyspa „dominikańska”, San Domingo, jak ochrzcili ją hiszpańscy odkrywcy, czyli Haiti, „górzysta”, jak zwali ją pierwotni, wnet wytępieni, tuziemcy indyjscy. Wystawiała ona cudny, podzwrotnikowy krajobraz. Ukazywała góry łagodne, bujną roślinnością okryte, kwitnące wieczną wiosną, równiny rozległe i płodne, przepasane gajami kokosów, cytryn, pomarańczy. Lecz hojne dary przyrody niebezpieczny zatruwał klimat. Panowały tu w porze upalnej, od kwietnia do września, zgniłe gorączki, dysenterya, zapad senny, w porze dżdżystej szkorbut, zapalenie płuc i mózgu. Nadomiar zaś gościła najstraszliwsza, śmiertelna plaga: żółta febra. To też napływowa ludność europejska, na te groźby tropikalne nieodporna, nigdy tutaj należycie zaaklimatyzować się i rozmnożyć nie mogła. Do uprawy obszernych swych plantacyi nieliczni biali koloniści sprowadzali moc niewolników murzyńskich, głównie z Gwinei i Konga. Część zachodnia, najurodzajniejsza, przeszło jedna trzecia całej wyspy, opanowana przez flibustyerów francuskich, odstąpioną została przez Hiszpanię Ludwikowi XIV w pokoju ryswickim, z końcem XVII wieku. Rozwinęła się ona ogromnie i pod koniec XVIII wieku miała wyjątkową doniosłość gospodarczą. Roczny stąd eksport francuski, zwłaszcza cukru trzcinowego, kawy, bawełny, przenosił 200 milionów franków. W nowej stolicy, Port-au-Prince, na zachodzie, w starej, Cap Francais, dawnem Haitien, na północy, zakwitły handel i zbytek na wielką skalę. Liczne też inne, Gonaives, Cayes, Jóremie, zamożne portowe powstały miasta. Bogaciła się arystokracya plantatorska i bogaciła metropolię. Z tej jednej kolonii najwięcej złota płynęło do Francyi i Paryża. 

Ta świetność jednak na kruchem spoczywała podłożu. Na przeszło 900 tysięcy mieszkańców San Dominga, było niespełna 100 tysięcy białych kolonistów. Do 200 tysięcy było usamowolnionych poczęści kolorowców, t. zw. mulatów, gryfów, kwarteronów, itp. krzyżowanych w różnym stopniu mieszańców. Wreszcie, przeszłopółmiliona żyło tu, wegetowało, czarnych niewolników. Tych ostatnich położenie było okropne. Traktowani gorzej od bydła, trzymani byli w posłuszeństwie postrachem kar niesłychanych. Byli katowani, okaleczani ohydnie, żywcem grzebani lub paleni, oblewani cukrem i wystawiani mrówkom na pożarcie. Od tych męczarni ratowali się dzikiemi samobójczemi sposoby, przełykając własny język albo dławiąc się jedzoną ziemią. Dziką przeciw swym katom mściwość kryli w tajnych związkach, obrzędach, tańcach, śpiewach religijnych, pod hasłem na pohybel białym. Dzikie też układali plany pomsty i wyzwolenia, jak wykryty za Ludwika XV i srogo stłumiony spisek murzyna Macandala, celem wytrucia wszystkich białych. A mieli podobno afrykańskie jakieś sekrety zarazków trujących, sprzyjających epidemii żółtej febry. Z biegiem czasu jednak i śród białych znalazło się nieco żywiołów postępowych, przeciwnych zarówno rojalizmowi, jak niewolnictwu. Siedliskiem ich, na wzór Francyi, zostały loże wolnomularskie, do których zaczęto dopuszczać mulatów, później i murzynów. Powstał także w Cap Francais oddział francuskiego towarzystwa Filadelfów. To też wybuch rewolucyi francuskiej odbił się silnie na San Domingo. Uchwały Konstytuanty paryskiej o prawach człowieka i obywatela, w bezpośredniem swem zastosowaniu do niewolnictwa w koloniach, rzuciły zarzewie wielkiego na wyspie pożaru. Zaczęły się tutaj, w 1791 r., krwawe rozruchy murzyńskie przeciw białym. Plantatorowie szlachta stanęli murem wraz za ancien regimem i niewolą. Zwoławszy dominikańskie zgromadzenie kolonialne, wystąpili oni zarówno przeciw przewrotom ustawodawczym paryskim, jak i obywatelstwu ludzi ciemnej rasy. Co więcej, za przykładem emigrantów francuskich, zwrócili się po pomoc do Anglii. Anglia bowiem, ze względu na licznych murzynów we własnych swoich koloniach, zwłaszcza tuż obok, w Indyach Zachodnich, na Jamaice, była żywo zainteresowaną w utrzymaniu niewolnictwa. Natomiast w Paryżu, po pierwotnem równouprawnieniu mulatów, za czem oświadczał się praktyczny Reubell, niebawem doszło do emancypacyi również i murzynów. Dekrety Legislatywy 1792 r. i Konwencyi 1793-4r. ostatecznie uwięciły zniesienie niewolnictwa i pełne równouprawnienie mieszańców i czarnych. 

W odpowiedzi na to koloniści francuscy San Dominga, przez wysłanych do Londynu pełnomocników, na podobieństwo spółczesnej akcyi Korsykanów, oddali siebie i swoją wyspę całkowicie pod protektorat Wielkiej Brytanii. Nastąpiło, w 1794 r., wylądowanie wojsk ekspedycyjnych angielskich, które, wspomagane przez rojalistycznych białych kolonistów i część pozyskanych mulatów, a także przez miejscowych Hiszpanów, opanowały całe pobrzeże francuskie San Dominga ze stolicy Port-au-Prince. Ze swej strony, jakobińscy komisarze Konwencyi na wyspie, przy poparciu białej mniejszości republikańskiej, odwołali się do wyzwolonych murzynów. Na czele tych czarnych sojuszników Republiki stanął rzekomy wnuk króla Arradasów, zrodzony ze sprzedanych do San Dominga rodziców, nawrócony na katolicyzm murzyn, wybitnych zalet charakteru i umysłu, Toussaint Louverture. Panując nad całem wnętrzem wyspy, a przeciągnąwszy też mulatów pod generałem Rigaudem, coraz bardziej naciskał on Anglików, zamkniętych w miastach portowych i dziesiątkowanych przez klimat i choroby. Tymczasem, w 1795 r., Hiszpania zawarła w Bazylei pokój z Francyą rewolucyjną, ustępując jej swoją część San Dominga, poczem, w 1796 r., wypowiedziała wojnę Anglii. W tak pomyślnych okolicznościach, zagrzany nadto echem spółczesnych wielkich zwycięstw włoskich Bonapartego, Louverture z największym skutkiem prowadził i kończył swoją z Anglikami walkę. Ostatecznie, w 1798 r., Anglicy musieli ewakuować wyspę. Stracili oni tutaj z samych chorób, iw jednym tylko 1794 r., 12 tysięcy ludzi; ogółem zaś ta wyprawa, aż do 1798 r., kosztowała ich podobno 45 tysięcy ludzi i pół miliarda franków. Całe San Domingo było odtąd formalnie w ręku Francyi. W rzeczywistości panem wyspy został Louverture. Dyrektoryat paryski za wypędzenie Anglików mianował go jej gubernatorem, lecz ubocznie starał się utrzymać go na wodzy. W tym celu komisarz Dyrektoryatu na San Domingo, generał Hedouville, wyzyskując spółzawodnictwo murzynów z mulatami, podzielił władzę na wyspie między Louverturem a Rigaudem. W wynikłych stąd wnet, od 1799 r., krwawych zapasach, łatwo wziął górę Louverture. Odtąd usamodzielniał się on coraz bardziej. Zachował wprawdzie napozór dobre stosunki z Francyą, dokąd synów swych, niby zakładników, posłał na wychowanie. Lecz zarazem wszedł w poufną styczność z Anglią, z którą już przy ewakuacyi wyspy tajną zawarł umowę. Czując się „czarnym Bonapartem”, naśladując poniekąd jego konsulat, ogłosił się nakoniec dożywotnim rządcą wyspy, z prawem wyznaczenia sobie następcy. Wydał nawet własną dla niej konstytucyę, którą notyfikował Francyi jako czyn dokonany. Słowem, prosto i szybko zmierzał do wyzwolenia siebie, swoich czarnych i San Dominga od metropolii francuskiej. 

Takie położenie zastał Pierwszy konsul Bonaparte. Nie zoryentował się w niem odrazu. Niedocenił komplikacyi stosunków i ludzi kolonialnych. Po powrocie z Egiptu i zamachu brumaira, na Boże Narodzenie 1799 r., szczególnym zbiegiem okoliczności tego samego dnia, kiedy wystosował serdeczną odezwę powitalną do Dąbrowskiego i legionów polskich, wydał on również ognistą proklamacyę do „obywateli San Dominga". Zapewniał tu „dzielnych czarnych", iż zachowają wolność i równouprawnienie, nadane im przez rewolucyę. Kazał nawet to zapewnienie wypisać złotemi zgłoskami na ich sztandarach. Ale wkrótce poznał podwójną, polityczną i gospodarczą trudność zagadnienia. Polityczna polegała na dążeniu Louvertura do udzielnego panowania swego i czarnych na wyspie. Gospodarcza polegała na związanej ze zniesieniem niewolnictwa sprawie uwłaszczenia czarnych, a tem samem wywłaszczenia białych na wyspie. Kapitał białych kolonistów na San Domingo szacowano wtedy na przeszło półtora miliarda franków, w czem wartość niewolników murzyńskich stanowiła około miliarda, a resztę wartość gruntów, zakładów i bydła. Owóż ci koloniści kreolscy, wyzuci ze swych bogactw, a zawiedzeni na protekcyi angielskiej, zaczęli teraz tłumnie napływać do Francyi konsularnej. Zaczęli wyzyskiwać na rzecz swoją zwrot konsularny od haseł rewolucyi ku trądycyom monarchii. Wytworzyli w Paryżu wpływową grupę, popieraną przez posesyonowanych na Antyllach magnatów, jak Noailles, La Rochefoucauld itd., oraz przez zainteresowane koła finansowe. Znaleźli sobie popleczników w Radzie stanu i ministeryach spraw zagranicznych, skarbu, marynarki i kolonii. Co główna, korzystali z poparcia swej rodaczki, córy Antyllów, kreolki Józefiny, a przez nią oddziaływali na samego Pierwszego konsula. Już wiosną 1800 r. wyprawił Bonaparte pierwszą niewielką, kilkotysięczną ekspedycyę kolonialną pod kontradmirałem Lacrossem. W wydanej z tego powodu proklamacyi zwracał się już nie do „obywateli*, lecz do „mieszkańców San Dominga“. W odmiennym, chłodniejszym przemawiając do nich tonie, przecież wciąż jeszcze poręczał im wolność i równość bez różnicy rasy. Jesienią tegoż roku wyprawił tam powtórną skromną ekspedycyę pod kontradmirałem Ganteaumem. Zalecał przytem głaskać osobiście Louvertura, hamując go zresztą konkurencyjnie przez innych wodzów murzyńskich. Pod koniec roku myślał nawet mianować go kapitanem generalnym, t. j. wielkorządcą wyspy. Tem mocniej atoli był dotknięty spadłą nagle, w maju 1801 r., nadaną samowolnie przez Louvertura konstytucyą. Uznał w niej zamach stanu, nakt niepodległości (acte d'independance)”. Stanął przed nieuniknionym teraz dylematem. Albo mógł zatwierdzić ten czyn dokonany i płynące stąd uwłaszczenie czarnych, zachowując wzamian dla Francyi cenny przywilej handlu z wyzwolonem San Domingiem i potężny sukurs przyjaznej armii murzyńskiej na drugiej półkuli. Albo też mógł pójść na odebranie wyspy murzynom siłą zbrojną, i płynące stąd, koniec końcem, przywrócenie niewolnictwa. 

Wedle późniejszych na św. Helenie wynurzeń, Bonaparte zrazu przechylał się pono raczej ku pierwszemu, słuszniejszemu i mędrszemu rozwiązaniu. Ostatecznie jednak poszedł za drugiem, pozornie realistycznem a naprawdę zgubnem. Było mu ono narzucane przez zainteresowanych kolonistów, którzy na swem wywłaszczeniu, przy najlepszej nawet indemnizacyi, straciliby conajmniej trzy czwarte majątku. „Ci koloniści, stanowiący silną partyę w Paryżu, byli to prawie wszyscy rojaliści i zaprzedani fakcyi angielskiej", tak po niewczasie wyrazi się o nich Napoleon na św. Helenie. Tymczasem jednak uczynił im zadość Pierwszy konsul. Pomściła się na nim tym razem, jak i kiedyińdziej, zbytnia ustępliwość dla stanowych i społecznych przeżytków ancien regimu. Pomściło się też niezdrowe, nabyte w twardym o władzę wysiłku, lekceważenie pewnych wartości ideowych, tak niemiłej Napoleonowi „ideologii”. A pomściły się tu także szczególniejsze, jak się rzekło, wyniesione z Egiptu, zboczenia moralno-polityczne, wschodnia pogarda ludzkości wogóle, cóż dopiero rasy czarnej. Niewolnictwo kolonialne było wszak wtedy, poza jedynym rewolucyjnym wyjątkiem francuskim, powszechną jeszcze regułą. Stąd rodziła się skłonność do odwołania tego szalonego wyjątku. A jednak już podówczas sprawa abolicyi niewolnictwa była duchowo wygraną. Do jej głosicieli we Francyi rewolucyjnej, z idealistą księdzem Gregoirem na czele, zacnym obrońcą murzynów, a wiernym też, jak wspomniano, przyjacielem Polski, już zewsząd i w innych krajach wybitni przyłączali się filantropi. Należał do nich, wraz z amerykańskimi przyjaciółmi, i Kościuszko. Przed paru laty, na ostatnim ze Stanów Zjednoczonych wyjeździe, stwierdził to Naczelnik piękną, hojną ze skromnej swej kiesy, na rzecz czarnych fundacyą. Przedewszystkiem zaś w Anglii spółczesnej podniósł się największy abolicyonista, szlachetny Wilberforce. Pociągnąwszy takich nawet, jak Pitt i Fox, trzeźwych mężów stanu, potrafił on już w lat kilka osiągnąć zniesienie handlu czarnymi, zanim po trzydziestoleciu miał doprowadzić do zniesienia samego niewolnictwa. Bonaparte natomiast we wręcz przeciwnym zboczy kierunku. Pozbawi Francyę należnego jej zaszczytu pierwszeństwa w sprawie abolicyjnej. Zawróci wstecz, od wyzwoleńczych uchwał murzyńskich wielkiej rewolucyi, do okropnego „czarnego kodeksu” Ludwika XIV. Opóźni on o pół wieku, aż do rewolucyi lutowej, abolicyonizm francuski. W tej sprawie egzotycznej, lecz pośrednio i dla rzeczy europejskich bardzo znamiennej, pozornym realizmem poniży sam siebie moralnie. Ulegnie tu zacofaństwu przeszłości, stępi cudowne swe, intuicyjne przeczucie przyszłego postępu. A wzamian i praktycznej żadnej nie odniesie korzyści. Przeciwnie, znaczne zmarnuje wysiłki, straci San Domingo, skapituluje przed „ideologią". Będzie to nazawsze ciężka dla niego zmora i wyrzut, i nikt też mocniej od niego tej własnej nie napiętnuje pomyłki. „Sprawa San Dominga-tak on sam siebie za nią potępi-była wielkiem głupstwem... To był największy błąd, jaki popełniłem..”. To też już wkrótce potem, w 1807 r., a w półroku po pierwszem zwycięstwie Wilberforca, po zniesieniu przez parlament angielski handlu niewolnikami, za ów błąd Bonapartego na San Domingo będzie rehabilitował się w Polsce Napoleon. Wtedy to mianowicie, wyzwalając, choć bez uwłaszczenia, włościaństwo polskie, w zadyktowanej przez siebie ustawie Księstwa Warszawskiego, zamiast stwierdzić poprostu zniesienie poddaństwa (servage), pośpieszy on jaknajdobitniej konstytucyjne wygłosić orzeczenie: „niewolnictwo jest zniesione (l’esclavage est aboli)“. 

Jednakowoż, stwierdzając całą obłędność akcyi represyjnej, jaką obecnie, pod wpływem ujemnych pobudek psychicznych i interesownych podniet kreolskich, podejmował Pierwszy konsul, należy uwzględnić również i inne głębsze, popychające go w tym kierunku, czynniki czysto polityczne. Te czynniki wiązały się z samą istotą pacyfikacyi powszechnej, którą w tej chwili doprowadzał do końca Bonaparte. Stała ona, pomimo tryumfów Marenga i Hohenlindenu, na nieuniknionym kompromisie. Utrwalał wprawdzie Pierwszy konsul, przez tę pacyfikacyę, nabytki Francyi na lądzie europejskim. Ale zatwierdzał też jej straty kolonialne i przewagę Anglii na morzu. Rozumiał zaś, że przywrócony z takim mozołem stan pokojowy w Europie długo trwać nie może. tem śpieszniej przeto pragnął wyzyskać go w tej ostatniej mianowicie, morskiej i zamorskiej dziedzinie. Miał przytem dwie praktyczne sprawy na widoku: gospodarczo-kolonialną i wojskowo-flotową. Szło mu więc o rychłe i intensywne rozwinięcie tego, co jeszcze z francuskich pozostało kolonii, o możliwe tędy powetowanie straconych własnych, nieodżałowanych, jak Malta i Egipt, zdobyczy. Odzyskanie bogatego San Dominga oczywiście najpierw wchodziło tu w rachubę. Ale to byłby dopiero punkt wyjścia dalszych widoków kolonialnych francuskich. W istocie, Bonaparte, jak wskazano, przez umowę 1800 i traktat 1801 r., wzamian za Toskanię, zyskał od dworu madryckiego retrocesyę odstąpionej ongi Hiszpanom, zaprzepaszczonej przez Ludwika XV, wspaniałej kolonii Ludwika XIV, Luizyany. Myślał nadto, wzamian za Parmę, zyskać od Hiszpanów cesyę Florydy. Szłoby tu więc, prócz dalszych jeszcze widoków francuskich na odbiór Kanady, o stworzenie potężnego francuskiego państwa kolonialnego w Ameryce środkowej, z oparciem o Antylle i San Domingo. Zarazem zaś, obok takiej, zakrojonej na wielką skalę, stopniowej akcyi kolonialnej, poczętej ze skromnej napozór ekspedycyi porządkowej na San Domingo, szło tu nienajmniej też o osłonięte nią, ciche a skuteczne wzmocnienie floty francuskiej i przysposobienie jej do przyszłego na angielskiej odwetu. Mógł w rzeczy samej Pierwszy konsul żywić ambicyę posiadania najpierwszej floty świata, jak posiadał najpierwszą armię. Rozrządzał wszak, przy rozległem i dogodnem morskiem wybrzeżu, państwem 40-milionowem, wobec 18-milionowej Wielkiej Brytanii i 5-milionowych Stanów Zjednoczonych, z pominięciem innych krajów, pod względem marynarki nie wchodzących wtedy w rachubę. 

Z tylu to różnorodnych założeń wyłoniła się fatalna na San Domingo wyprawa. Czekać z nią wszakże wypadło aż do chwili, kiedy, po pokoju z Austryą a wraz z pokojem z Rosyą, doszły nareszcie przynajmniej preliminarze pokojowe z Anglią. Odtąd bowiem dopiero otwierała się wolna żegluga morska. Natychmiast też, nazajutrz po ratyfikacyi tych preliminarzów, w początku października 1801 r., Pierwszy konsul przystąpił do urządzenia owej wyprawy. Przeznaczał do niej odrazu siły znaczne, przeszło 20 tysięcy ludzi. Zaś w podyktowanej przez siebie, najpierwszej, październikowej „zapisce o organizacyi wojsk kolonialnych", szczegółowo przepisując skład „legii San Dominga“, już wyraźnie przeznaczał do niej również i „legię polskąu. To tak wczesne przeznaczenie kolonialne Polaków przez Bonapartego niewątpliwie w ścisłym było związku ze wskazaną równoległą reorganizacyą legionów polskich we Włoszech. Było znamiennym komentarzem do tamecznych od września projektów reorganizacyjnych Vignolla, do wstrzymanego w październiku przejęcia Polaków przez armię cyzalpińską, do zleceń Berthiera z listopada o przyśpieszonem przekształceniu legii polskich na półbrygady, z wyjątkiem mniej potrzebnej za morzem jazdy ułańskiej, wreszcie do całej, uskutecznionej w grudniu reorganizacyi obu tych legii na półbrygady I., II., III. Jednakowoż, dla technicznych i ogólniejszych powodów, przepisane w powyższej zapisce Bonapartego użycie Polaków w pierwszym zaraz korpusie ekspedycyjnym uległo zwłoce. Tymczasem zaś sama ta ekspedycya już w najbliższych tygodniach została uruchomioną. Z gorączkowym pośpiechem, przez nowego, umyślnie powołanego ministra marynarki i kolonii, Decresa, przez ministra wojny, Berthiera, sztyftował i poganiał ją osobiście Bonaparte. Komendę nad flotą przewozową powierzył doświadczonemu admirałowi Villaretowi – Joyeuse. Dowódcą naczelnym armii ekspedycyjnej i kapitanem generalnym San Dominga mianował generała Leclerca, swego szwagra, żonatego z ulubioną siostrą Pauliną, która miała towarzyszyć mężowi. Skład sztabowy i żołnierski wojsk ekspedycyjnych był pierworzędny, wartość bojowa wysoka, opatrzenie bardzo staranne. Coprawda, przy doborze wyprawianych oddziałów mógł Bonaparte powodować się poniekąd pewnemi tajnemi ubocznemi względy. Mógł pragnąć czasowego tędy oddalenia wojsk, do trzymania na dawnej stopie wojennej mniej sobie teraz pod ręką potrzebnych, a zwłaszcza mniej sobie przychylnych, jak nadreńskie, po zatargu z Moreau, albo też mniej dogodnych, jak polskie, po pokoju z Austryą i Rosyą. Nie znaczy to jednak bynajmniej, jak o to później oskarżany bywał Bonaparte, aby on zgóry zakładał sobie te wojska gdzieś na podzwrotnikowej uśmiercić wyspie. Na tej samej wyspie, jak się rzekło, w podobnej wyprawie, Anglicy, mniej od Francuzów na klimat tameczny odporni, niedawno większe jeszcze stosunkowo od nich ponieśli straty. A przecie nikt nigdy nie oskarżał Pitta, że on ich tam na rozmyślną posłał zagubę. Zresztą Bonapartemu, który najwierniejszą swą armię i samego siebie własnowolnie był rzucił w martwe pustynie Egiptu i Syryi, wprost śmieszna przypisywać rachubę wytracenia niemiłych sobie wojsk przez ekspedycyę na bujne San Domingo. Co więcej, sam Bonaparte pierwotnie nie wątpił zgoła o sukcesie podejmowanego z taką potęgą przedsięwzięcia. Ta egzotyczna wyprawa do kreolskiego raju na Antyllach była powszechnie, zwłaszcza w kołach wojskowych francuskich, uważana zrazu za rodzaj wyprawy po złote runo. Rwano się też do niej wprost na wyścigi. Ministerya wojny i marynarki zasypywane były prośbami oficerów francuskich o zaliczenie do korpusu ekspedycyjnego. Starali się o to usilnie tak wybitni generałowie, jak Ney, Victor, Bernadotte. Bonaparte, posyłając tam swego szwagra i siostrę rodzoną, żadną miarą nie może być posądzany o piekielną myśl zgładzenia dodanych im żołnierzy francuskich i polskich. Niema powodu zwalać na niego tutaj winy fikcyjnej, skoro i tak zbyt ciężką istotną obarczyło go San Domingo. 

Wódz naczelny wyprawy, Leclerc, młodszy o lat kilka od Pierwszego konsula, przypominający go nieco rysami i figurą, mały, odważny, rzutki, słaby jego naśladowca, zwany „blondynem Bonapartem", niedorastał powierzonego sobie trudnego zadania. Przed samym wyjazdem, w listopadzie 1801 r., otrzymał on od Bonapartego instrukcyę tajną, której dosłowne brzmienie nie dochowało się. Mimo to, jej treść główna daje się zrekonstruować nieochybnie. Polegała ona na tem, aby, uśpiwszy zarówno murzynów, jak mulatów, poróżniwszy ich między sobą, zgnieść jednych i drugich, wszystkich rozbroić, wodzów ich zgładzić lub jeńcami do Francyi odesłać, przywrócić niepodzielne nad wyspą zwierzchnictwo metropolii francuskiej a białym kolonistom ich majątki i władzę, wreszcie, z pewnem stopniowaniem, przywrócić niewolnictwo. Równocześnie wydał Bonaparte nową .proklamacyę do,,mieszkańców San Dominga bez różnicy pochodzenia i koloru". Przemawiał tu do nich wschodnim już raczej stylem, i nie bez przejrzystej groźby żądał kategorycznie posłuszeństwa rozkazom Leclerca. Ale jeszcze z naciskiem powtarzał nieszczere obietnice zachowania praw przyznanych murzynom i mieszańcom. Zarazem, odsyłając synów Louverturowi, w pierwszem i jedynem do niego piśmie odręcznem, nie szczędząc mu pochwał, odwołując się do jego talentów a nawet pobożności, poręczał mu solennie nietykalną wolność czarnych jego spółbraci. Zaś jednocześnie wręcz przeciwne nietylko żywił i gotował, lecz już poczynał odsłaniać zamiary. Zrobił to mianowicie pod adresem nawpół pogodzonej Anglii. Była ona bezwzględnie zainteresowaną w niewolnictwie murzyńskiem, jak upewniali go zaślepieni koloniści, wczora sprawcy interwencyi angielskiej a teraz francuskiej na San Domingo. Owóż, za ich to poradą, Bonaparte, by tak wielką zamorską wyprawą zbrojną nie przerazić Anglii, lecz owszem zyskać jeszcze jej poparcie, kazał przez Talleyrandu uczynić rządowi wielkobrytańskiemu szczególniejsze wynurzenie poufne. Odkrywał tedy przed gabinetem londyńskim, że naprawdę pragnie,,zniszczyć rządy czarnych na San Domingo“, albowiem „dobro cywilizacyi wymaga zburzenia tworzącego się pośrodku Ameryki nowego Algieru”. Dawał przytem wyraźnie do zrozumienia, że szło tu o nic innego, jak o pełne przywrócenie niewolnictwa w koloniach francuskich. Jeśli atoli myślał tym sposobem skaptować sobie Anglię, to zawiódł się srodze. Zraził tem tylko nazawsze, ku niemałej swej na przyszłość szkodzie, Anglików postępowych, dotychczas raczej sobie i Francy i życzliwych, a zwłaszcza Wilberforca i jego przyjaciół abolicyonistów. Natomiast wrogich sobie zachowawczych Anglików rządowych nietylko nie pozyskał, lecz dał im niebezpieczną przeciw sobie broń do ręki. W rzeczy samej, gabinet angielski pośpieszył przestrzedz potajemnie Louvertura i jego czarnych o dwulicowości Pierwszego konsula i istotnych jęgo zamysłach. Zresztą podobne ostrzeżenia wychodziły także wprost z Paryża, gdzie plany rządowe ujarzmienia czarnych i wznowienia niewolnictwa nie były dla nikogo sekretem. Skutek był ten, że zawczasu przygotowany został grunt do najzacieklej szych, śmiertelnych walk na San Domingo. 

W takich warunkach ekspedycya Leclerca, wypłynąwszy z Brestu pod koniec listopada 1801 r., przybiła do Cap Francais z początkiem lutego 1802 r. Spotkała się ona na samym wstępie z nieprzejednaną postawą należycie uprzedzonych murzynów. Podkomendny i rywal Louvertura, generał murzyński Christophe, w obliczu lądującej floty francuskiej, zaczął od spalenia pięknego miasta Capu, czem zasłuży sobie, jako poprzednik podpalacza Moskwy, na miano „czarnego Rostopczyna“. Jednak wielka przewaga militarna i świeży impet Francuzów, przybyłych w stosunkowo najlepszej porze roku, zdawał się zrazu zapewniać im łatwe zwycięstwo. Już w ciągu lutego, Cap Francais i cała północna część wyspy znalazła się w ręku Leclerca. Niebawem zmienny Christophe dał się pozyskać i przeszedł do Francuzów; jego zdrada z kolei skłoniła samego Louvertura do poddania się. Pierwsze doniesienia Leclerca o tych doraźnych sukcesach nadeszły do Paryża w połowie marca. Zbiegły się one z podpisanym temi właśnie dniami, formalnym pokojem amieńskim z Anglią. Pod wrażeniem tak pomyślnego obrotu rzeczy, Bonaparte ostatecznie utwierdził się w podjętem kolonialnem przedsięwzięciu. Już nieco wcześniej, posyłanemu na Gwadelupę, w zastępstwie Bernadotta, generałowi Richepancowi zalecał ewentualne przywrócenie stanu niewolniczego czarnych tamecznych. Teraz osobiście wypracował szereg fatalnych w tej sprawie zapisek projektowych, na których zasadzie niebawem wydane też zostało zasadnicze, nieogłoszone narazie, postanowienie prawodawcze. Sprowadzało się ono, pomimo pewnych fikcyjnych zastrzeżeń i stopniowań, do odwołania całego wyzwoleńczego dzieła rewolucyi o murzynach, do powszechnego właściwie przywrócenia niewolnictwa w koloniach francuskich. Zarazem zaś, w odpowiedzi na pomyślne pierwsze raporty Leclerca, zapowiadał mu Bonaparte rychłe dalsze posiłki, „dla ujarzmienia raz nazawsze zdradzieckich Afrykanów". W rzeczy samej, z wezwanym do Paryża Muratem, uczynił on niezwłocznie dobór tych posiłków z rozłożonych po Włoszech oddziałów. Owóż śród nich wybrał również byłą legię naddunajską, obecną III. półbrygadę polską. Przeznaczona w tym celu jeszcze w październiku roku zeszłego, zapewne sama ona teraz ostatniemi wybrykami przyśpieszyła odwłóczone dotychczas losy swoje. Tak więc, 29 marca 1802 r., Pierwszy konsul wydał stanowcze rozkazy do Berthiera i Decresa o embarkowaniu rzeczonej półbrygady polskiej w Livornie, z przeznaczeniem na San Domingo. Sama data tych rozkazów ostatecznie niweczy utartą legendę o rzekomym machiawelskim, skrytobójczym zamiarze Bonapartego pozbycia się Polaków przez rozmyślne wystawienie ich w klęskowej wyprawie na pewną zgubę i śmierć. W owej bowiem dacie, w końcu marca, wprost przeciwnie, Bonaparte uważał tę wyprawę za arcyfortunną, mającwłaśnie wręku jaknajlepsze stamtąd wiadomości. Przeszło 10 tysięczne świeże wojska posiłkowe przeznaczał on teraz do uwieńczenia mniemanej wygranej na San Domingo, a później może do dalszych świetnych w Luizyanie sukcesów. Jeśli więc z temi wojskami wysyłał obecnie również i Polaków, to mógł chcieć na czas jakiś ich oddalić, lecz nie mógł chcieć ich gubić. Raczej nawet i tym razem myślał dogodzić im materyalnie. Dość jego było grzechu, iż usuwając z Europy, oddalając od ojczyzny legionistów polskich, posyłając tych bojowników wolności na bój za niewolnictwo, narażał ich świadomie na śmierć duchową, zanim mimowoli przyprawi ich o śmierć fizyczną. 

W myśl powyższych rozkazów Bonapartego, wyszły, w początku kwietnia, odpowiednie przygotowawcze zarządzenia Berthiera. Dotyczyły one przedewszystkiem przemianowania III. półbrygady polskiej na 113. liniową i wcielenia jej w tym charakterze do armii francuskiej. Niespodziane to zarządzenie, jak wyżej wskazano, obwieszczone rozkazem dziennym w Livornie korpusowi polskiemu, natychmiast zostało wykonane. Dowódcą półbrygady mianowany został Francuz, stary pułkownik Bernard z Ancony, oficer nieszczególnej reputacyi, niemający przedtem żadnej komendy frontowej, używany do czynności dość dwuznacznych, wywiadowczych, kontrybucyjnych itp. Stanął on odrazu w nieprzyjaznym do półbrygady stosunku. Zażądał nawet od Berthiera przysłania do każdej kompanii po oficerze i furyerze francuskim, pod pozorem lepszego zastosowania przepisów służbowych francuskich. Berthier jednak odmówił temu żądaniu, stwierdzając w swej odpowiedzi, iż „nic nie może być zmienionem w organizacyi półbrygady“. Wkrótce po nominacyi Bernarda nadeszły z Paryża rozkazy Berthiera i Murata o ładowaniu nowej 113. półbrygady, z żywnością dwumiesięczną, na okręty w porcie livorneńskim, z przeniesieniem jej odtąd z wydziału wojny do rozrządzenia ministeryum marynarki i kolonii. Pośpiesznie załatwiono wszelkie przygotowania do embarkacyi. Uczyniły to miejscowe władze wojenne i portowe, zwłaszcza chciwy komendant Livonia, Rivaud, i przydany mu komisarz ordonator, jak najoszczędniej, więc jaknajgorzej iz niemałą legionistów biedą. Sprowadzono do Livorna czternaście niewielkich, lichych statków przewozowych, najrozmaitszej narodowości, trzy grecko-rosyjskie, inne austryackie, angielskie, amerykańskie, duńskie. Za niemi wpłynęła do portu korweta wojenna francuska. W samym mieście, opodal koszar polskich, stanęły pod bronią dwie półbrygady francuskie. Jednak wszystkie te środki ostrożności, przedsięwzięte na wypadek oporu zbrojnego, okazały się zbytecznemi. W połowie maja 1802 r., o godzinie czwartej z rana, Polacy 113. półbrygady, ładowani w szalupach, spokojnie, karnie wsiedli na przeznaczone statki. Poczem, „bez najmniejszego szemrania", choć niepowiadomieni nawet o celu podróży i istotnem przeznaczeniem swojem, „popakowani jak śledzie", niedostatecznie w żywność i wodę słodką opatrzeni, tegoż dnia o północy popłynęli w ciemną, nieznaną przestrzeń, na śmierć. 

Było ich ogółem do 2600 ludzi, trzy bataliony, pierwszy szefa Wodzyńskiego, drugi Bolesty, trzeci Grabskiego, trochę urzędników cywilnych, kilkanaście żon oficerskich i żołnierskich, kilkoro też dzieci legionowych. Oficerowie, reformowani przed półrokiem, przy redukcyi legii i zamianie jej na III. półbrygadę, teraz natomiast, dekretacyą samego Bonapartego, powołani napowrót pod broń, zostali również, pod groźbą dymisyi, przynagleni do udziału w będącej już na morzu wyprawie. Jednocześnie były komendant legii, Jabłonowski, bawiący w Paryżu jako francuski generał brygady, zwłaściwą sobie usłużnością zaofiarował się Bonapartemu do ekspedycyi zamorskiej. Posłany na San Domingo, wraz z adjutantem swoim, szefem szwadronu Przebendowskim, wyprzedził on tam nawet byłą swoją półbrygadę, bez żadnego zresztą czynnego nad nią dowództwa, przydany tylko Leclercowi do sztabu. Podobnym sposobem, pod koniec tegoż roku, przybył na wyspę inny wybitny były legionista, teraz też zaawansowany w służbie liniowej francuskiej, szef brygady Dembowski, również przydzielony jedynie do sztabu Leclerca. Pozatem pozostały jeszcze w Livornie zakład półbrygady polskiej, w kilkaset jeszcze ludzi, zdany na opiekę schorowanego szefa Jungego, po ciężkich na miejscu kłopotach, został rozwiązany i następnie jesienią także dosłany na San Domingo. Tymczasem sama nieszczęsna półbrygada 113., od pierwszej chwili wypłynięcia na morze, jakgdyby pod złą wróżbą, ciągłych w drodze klęskowych doświadczała niepowodzeń. Naprzód, ledwo odbiwszy od brzegu, wpadła w gwałtowną burzę wiosenną, która rozpędziła całą flotylę przewozową. Jeden okręt, św. Mikołaj, płynący pod flagą rosyjską, z winy kapitana Rosyanina, niemającego pojęcia o żeglarstwie, rozbił się o skały i zatonął; z dwóch wiezionych na nim kompanii batalionu trzeciego niewielu uratowało się ludzi. Po przebyciu powtórnej jeszcze nawałnicy na morzu Śródziemnem, napotkawszy uporne wiatry przeciwne w cieśninie gibraltarskiej, wypadło popasać czas dłuższy w Maladze i Kadyksie. Tak więc ze znacznem dopiero opóźnieniem wypłynąwszy na Atlantyk, nowych bied w oceanowej doświadczono przeprawie. W równikowej strefie niezmiernych upałów utknięto znów tak długo śród przeciągającej się ciszy morskiej, iż musiano jeszcze ograniczyć skąpe racye żywności i wody do picia, co źle wpłynęło na zdrowotność znużonej, wyczerpanej półbrygady. Nareszcie, po dwakroć dłuższej, niż zwyczajnie, blisko czteromiesięcznej podróży, w początku września 1802 r., zawinięto do San Dominga, w słoneczny poranek jesienny zarzucono kotwicę pod Cap Francais. 

Aliści, w ciągu ostatnich kilku miesięcy polityczne i wojskowe położenie Francuzów na wyspie zmieniło się i pogorszyło nadzwyczajnie. Przedewszystkiem, od wiosny tegoż roku, miejscowe, tak niebezpieczne w gorącej porze, epidemiczne choroby poczęły szerzyć się w wojsku francuskiem z bezprzykładną furyą. Najokropniej rozjuszyła się żółta febra. Zabójcza ta choroba zaczynała się od ostrego bólu głowy; wnet gwałtowna wybuchała gorączka, przy coraz wyższej temperaturze odbierając siły i przytomność; twarz ciemno purpurowym okrywała się rumieńcem; następowały konwulsye i czarne wymioty; z kątów ust ściekała piana i spiekła krew czarna; oddech stawał się ciężkim i nieznośnie cuchnącym; ciało okrywały znamienne, niebieskawo prążkowane, duże plamy żółte, od których ludowa febry żółtej poszła nazwa; chory umierał zazwyczaj na trzeci dzień, często już w pierwszym lub drugim, nieraz w kilka ledwo godzin po zasłabnięciu. Rozkład ciała następował tak szybko, że natychmiast po skonaniu grzebać musiano trupy w wykopanych zawczasu dołach. Niebawem jednak i tego wypadło zaniechać, wobec coraz większej śmiertelności, gdy w samych tylko miastach głównych Cap Francais i Port-au-Prince po 400 osób i więcej umierało na dobę. Tedy ze szpitali i koszar, nocą, ukradkiem, bez pogrzebu, bez modlitwy, bez honorów wojskowych, zabierano stosy nagich, żółtych trupów, młodego przeważnie żołnierza, okryte bliznami sławnych walk włoskich, egipskich, nadreńskich, wywożono na szalupach i nad samym brzegiem w morzu topiono. Już w początku maja, z pierwotnej 26 tysięcznej armii Leclerca ledwo 12 tysięcy ludzi było pod bronią. Owóż żywiołowa ta klęska dalsze za sobą fatalne pociągała skutki. W miarę jak topniały siły francuskie na wyspie, wzmagała się tutaj, mimo świeżo zawartego pokoju, wroga agitacya podziemna angielska. Anglicy, budząc uzasadnione obawy murzynów przed grożącem im podstępnem ujarzmieniem przez Bonapartego, nie przestawali podburzać ich wprost do zbrojnego oporu. Zaś jeszcze skuteczniej czynili to pośrednio, przez Amerykanów, budząc tych znów uzasadnione obawy przed grożącem usadowieniem się Bonapartego w Luizyanie. Tak więc, zarówno z sąsiedniej Jamaiki angielskiej, jak i z pobliskich Stanów Zjednoczonych, odbierali murzyni San Dominga nietylko ciche namowy powstańcze, lecz także znaczne tajne transporty broni i amunicyi. Wkrótce też śród uspokojonych napozór czarnych dały się wyczuć oznaki gotującego się ponownego wybuchu. Ośrodkiem tych gróźb był oczywiście przyrodzony naczelnik murzyństwa, pogodzony rzekomo z Francyą Louverture. Tymczasem Pierwszy konsul, złudzony wieściami o pierwotnych sukcesach Leclerca, raz po razie nawoływał go, w myśl ostrej swej instrukcyi, do działań bezwzględnych, stanowczych. Leclerc właściwie był temu skroś przeciwny. Sam pojęć raczej liberalnych, był utwierdzany w nich przez zaufanego swego sztabowca, demokratycznie myślącego, starego, mężnego żołnierza wyprawy egipskiej, generała Dugua. Z własnego popędu i pod jego wpływem, a wbrew interesownej zawziętości kolonistów miejscowych, pragnął on zachować pewne umiarkowanie, zachować pewne przynajmniej oparcie u czarnych, a zwłaszcza śród mulatów. Jednakowoż niedługo na tem roztropnem mógł wytrwać stanowisku. Podniecany przez ostre nalegania Bonapartego, podżegany też do surowości przez bogatszych kolonistów, a podcinany trwogą o wymierające mu w oczach wojsko, dla pokrycia swej słabości zdobył się Leclerc na fatalny, pozorny akt siły. W początku czerwca kazał podstępnie uwięzić Louvertura. Stary wódz murzyński natychmiast odesłany został do Francyi, gdzie w więziennej samotni, przeznaczonym sobie przez Bonapartego odludnym zamku fortecznym, w rok niespełna życie zakończył. Gwałt, na nim dokonany, wywołał nieopisane wzburzenie śród czarnych. Na dobitkę, w sierpniu 1802 r. nadeszła na San Domingo z sąsiedniej Gwadelupy wiadomość o zarządzonem tam przez Richepanca, w myśl wspomnianych postanowień paryskich, formalnem przywróceniu niewolnictwa. To ostatecznie podkopało stanowisko Leclerca. Stracił on odtąd wszelką możność opierania się, obok topniejących wojsk francuskich, na kolorowych oddziałach kolonialnych. Pozostali jeszcze przy nim dotychczas wodzowie murzyńscy poczęli teraz kolejno go opuszczać. Niebawem całą prawie wyspę objęło powstanie, wszędy rozgorzała niemiłosierna, beznadziejna dla Francuzów, walka na śmierć i życie. 

W takiej to ciężkiej chwili przełomowej nadpłynęli do San Dominga nieboracy 113. półbrygady polskiej. Po męczącej podróży trzymani jeszcze, dla niewiadomych im powodów, przez dzień cały na statkach, z zachwytem patrzyli na rozpościerającą się przed nimi, w gorącym blasku wrześniowego podzwrotnikowego słońca, przecudną panoramę wyspy. „Nacieszyć się dość Polacy nie mogli – są słowa jednego z tych biedaków – widokiem rozmaitych, niezliczonych roślin, odmiennych zupełnie, co do składu liści i kolorów, od europejskich, na góry, aż do wierzchołka okryte lasami dziko rosnących pomarańcz i cytryn i tysiącznych innych drzew owocowych, palm kokosowych, fig, bananów... Była to dla Polaków zwodnicza chwila... Ledwo dni kilka upłynie, a zwłokom ich cienie tych samych drzew, które podziwiali, za wieczne schronienie służyć będą”. Wylądowanie ich wspólne dlatego zostało wstrzymane, że, wedle rozkazu Berthiera, winien był Leclerc rozdzielić półbrygadę i rozrzucić po różnych punktach wyspy. Protest w tej mierze Jabłonowskiego wskórał niewiele. Tak więc późnym dopiero wieczorem jeden tylko pierwszy batalion wysadzono na ląd w Cap Francais, drugi odwieziono do przylądka Mole Saint-Nicolas, trzeci do Borgne. Batalion Wodzyńskiego zaraz tejże nocy wyruszyć musiał w okolice Capu, już zagrożone przez powstańców. Przyłączony do dywizyi wiernych rzekomo wojsk kolonialnych generała murzyńskiego Clairvaux, niebawem, skutkiem jego zdrady, ledwo ze znaczną stratą z morderczej wybrnął zasadzki. Batalion Bolesty, nieco później skierowany do Port-au-Prince, po drodze, w Jacmelu, padł ofiarą podobnej zdrady czarnych generałów Christopha i Dessalina. Musieli przytem Polacy ze wstrętem spełnić nieludzki rozkaz generała francuskiego Fressineta i wykłuć bagnetem cały rozbrojony batalion murzyński. A musieli też zaraz potem przekonać się o niczem nieposkromionej zawziętości afrykańskiej, gdy tamże, w Jacmelu, eskortowana do Port-au-Prince kompania czarnych, wraz ze swoim dowódcą, popełniła masowe samobójstwo przez udławienie się. Nareszcie batalion Grabskiego, rozłożony w departamencie południowym pod komendą generała Bruneta, posyłany był drobnemi oddziałami w góry okoliczne, na stracone posterunki i ciągłe z czarnymi utarczki. Był też w rozproszeniu skazany na rzeź nieuchronną, nie znając trudnego terenu, ani dzikich podstępów przeciwnika. Murzyni, zaszyci w górskich gęstwinach, celnym ogniem wybijali legionistów, zaś chwytanych jeńców, po okrutnych męczarniach, mordowali bez miłosierdzia, piekli żywcem, wbijali na pal itp. Ale najgorsze spustoszenia sprawiała w polskich szeregach straszliwa żółta febra. Gęściej jeszcze od Francuzów kosiła ona Polaków, tęgich, krwistych, nieostrożnych, gustujących w uroczych kreolkach i słodkiej wódce-tafii. Porywała narówni dowódców i szeregowców. Zmarł Jabłonowski generał i wszyscy trzej szefowie batalionowi, Wodzyński, Wojciech Bolesta i Grabski. Nędznie wymarli w szpitalach lub z murzyńskiej polegli ręki oficerowie wyborni, stary Wigandtt, dzielny Dziurbas, Krzyszkowski, Rembowski, Zdzitowiecki, Madeyski, Ruszkowski, „na którym ogień żywcem czarni palili”, bracia Moskorzewscy, bracia Rogalińscy, bracia Wężykowie i wielu innych. Taki sam był los prostego żołnierza. Pierwszy i trzeci batalion niebawem całkiem prawie wyginęły, tak że w kilkudziesięciu ledwo pozostałych głowach wcielone zostały do 74. i 31. półbrygady francuskiej. Drugi batalion, stopniały do paruset ludzi, nieco dłużej jako kadrowa przetrwał jednostka, skurczony do trzech nikłych kompanii, pod kapitanami Godlewskim, Kobylańskim, Zabokrzyckim. Niebawem iz tych szczątków nędzna, dogorywająca pozostała gromadka, kilku oficerów bez komend, trochę podoficerów i żołnierzy, „podobnych więcej do kościotrupów, aniżeli do istot żyjących”. Taki był koniec 113. półbrygady liniowej francuskiej, byłej III. półbrygady polskiej, byłej sławnej legii naddunajskiej. 

IV.

W niemniej rozpaczliwem zresztą położeniu znalazł się równocześnie cały korpus ekspedycyjny francuski. Stopniał on do pięciu tysięcy białego żołnierza pod bronią. Z wojsk kolonialnych pozostało jeszcze nieco mulatów oraz garstka czarnych pod jedynym wiernym do ostatka generałem murzyńskim Laplumem. „Cała moja armia – donosił Leclerc już pod koniec września – jest zniszczona, nawet wraz z nadesłanemi posiłkami”. Jego ostatnie raporty, z września i października 1802 r., tchnęły przedśmiertną zgrozą. Leclerc umarł w początku listopada 1802 r., nazajutrz po zgonie swego przyjaciela Dugua. Mówiono, że obadwaj byli otruci, że biali koloniści, oburzeni ich umiarkowaniem, chcieli się ich pozbyć. Dowództwo naczelne objął najstarszy rangą generał dywizyi Rochambeau. Miał on zostać grabarzem rządów francuskich na San Domingo, przez politykę złą, brutalną, a zarazem dość dwuznaczną, którą po dziesięcioleciu, pod Lipskiem, śmiercią walecznych okupi. Waleczny i zdolny generał, lecz bez zasad, niegodny syn zacnego ojca, marszałka Francyi, pod którym zamłodu bił się za wolność amerykańską, arystokrata na wskroś, udający niegdyś jakobina, ułomny, ponury, wyuzdany, przebiegły, bezwzględny, był on bożyszczem kolonistów miejscowych, zwłaszcza wielkich dam kreolskich i wielkich właścicieli plantacyi niewolniczych. Dzięki ich poparciu, a wbrew ostrzeżeniu własnego ojca, został zatwierdzony przez Bonapartego jako kapitan generalny wyspy. Poszedł on odrazu drogą dzikiego względem czarnych terroru. Kazał katować ich bez miłosierdzia, rozstrzeliwać, wycinać w pień, wieszać, krzyżować, topić, palić. Sprowadził z Kuby, od plantatorów hiszpańskich, wielkie dogi, tresowane umyślnie do tropienia i pożerania murzynów. Te psy wściekłe, okrywane kwiatami, wstążkami, pocałunkami przez wściekłe panie kreolskie, wypuszczał jak w cyrku, dla próby, na czarnych więźniów i rozdawał wyprawianym w pole oddziałom. Nie poprzestając na dzikiej prowokacyi czarnych, zwrócił się również przeciw głaskanym dotychczas przez Leclerca mulatom. Tych ostatnich sojuszników kolorowych wnet zbrutalizował, odepchnął i skłonił do połączenia się, pod generałem mulackim Ferrou, z powszechnem na wyspie powstaniem. Samobójczą swoją politykę daremnie pozorem stanowczości i siły chciał osłaniać Rochambeau. Przeplatając wyszukane okrucieństwa szalonemi orgiami, daremnie pozorem uciech i rozkoszy chciał odganiać widma krwawej pomsty czarnych i żółtej febry. Wojsko i ludność biała San Dominga już były nieodwołalnie skarane na zgubę i śmierć. 

Bonaparte, po długich złudach, zaczął w październiku 1802 r. odbierać hiobowe ddniesienia Leclerca. Mimo to sprawy San Dominga nie miał jeszcze bynajmniej za straconą, a spodziewał się właśnie zrealizowania powrotu Luizyany. Uchwalił tedy niezwłocznie posłać Leclercowi dalsze mocne posiłki. Owóż w tym samym czasie otrzymał z Medyolanu od Murata, który tam po półrocznej wrócił nieobecności, nader pochlebne sprawozdanie o „wspaniałych” półbrygadach polskich I. i II., „niewzruszenie (do osoby Pierwszego konsula) przywiązanych”. Stanowisko obu tych półbrygad Grabińskiego i Axamitowskiego, oraz jazdy Rożnieckiego, zostało uregulowane po raz ostatni w ścisłym związku z postanowioną. już ekspedycyą III. półbrygady na San Domingo. Wówczas to mianowicie, jak wyżej wskazano, z końcem kwietnia 1802 r., te pozostawione na miejscu wojska polskie otrzymały charakter „posiłkowych” Republiki włoskiej. Pierwsza półbrygada Grabińskiego została przydzieloną do pierwszej dywizyi włoskiej generała Lechiego, druga zaś Axamitowskiego do dywizyi drugiej generała Pina. Owóż obecnie pochwalną o tych oddziałach odezwę Murata odebrał Bonaparte w chwili, gdy pochłonięty był nagłą sprawą wzmocnienia stopniałego korpusu na San Domingo. Natychmiast postanowił tak oddanych sobie Polaków użyć znowuż do gotowanych świeżych posiłków zamorskich. Zaraz też, w końcu października, kazał Berthierowi powiadomić Murata oraz wiceprezydenta Republiki włoskiej, Melziego, o swoim zamiarze przejęcia jednej półbrygady polskiej ze służby włoskiej na francuską. 

Murat oczywiście od pierwszego domyślił się słowa, że idzie tu o wyprawę na San Domingo, a wiedział, jak tam źle stały rzeczy. Zaprzyjaźniony zaś jeszcze z Egiptu z szefem Grabińskim, za jego a zapewne i Rożnieckiego staraniem, umyślił zwolnić jego I. półbrygadę od misyi tak niebezpiecznej. Umyślił natomiast poświęcić w tym celu półbrygadę II. Axamitowskiego, a to tembardziej, że temi mianowicie czasy przez własnego jej szefa jaknajgorzej był o niej uprzedzony. Axamitowski, mason i szpieg w jednej osobie, latem 1802 r., za nieobecności Murata, wpadł na trop wspomnianych, zaszczepionych przez Włocha Aurorę, tajnych prób organizacyjnych śród legionistów polskich. Zrobił zaraz ze swego odkrycia najniecniejszy, delatorski użytek u władz wojskowych i policyjnych francuskich. Obecnie zaś, jesienią, zjechawszy do Medyolanu po powrocie Murata, pośpieszył rozwiać pierwsze dodatnie jego wrażenia o „przywiązaniu” Polaków, aw szczególności wzniecić w nim podejrzenia względem swojej II. półbrygady. Oskarżył przed Muratem i władze medyolańskie, i własnych oficerów o knowania spiskowe przeciw Pierwszemu konsulowi, prezydentowi Republiki włoskiej. Był to naogół, w tem znaczeniu dosłownem, z paru rzadkiemi może wyjątkami, fałsz oszczerczy, o ile o polskich szło legionistów. Jednakże coś w tem było prawdy, o ile szło o pewne, wyżej zaznaczone, nieprzyjazne Bonapartemu czynniki włoskie i skryte podniety koalicyjne. Istotnie też podówczas, od 1802 r., wszczęły się zaburzenia przeciwfrancuskie w Ferrarze i Bologni, gdzie nawet teatr spalono, oraz zawiązki konspiracyjne w samym Medyolanie, pod postacią lóż illuminatów, dokąd zresztą zaraz francuscy wcisnęli się szpiegowie. W tych tajnych, skojarzonych jeszcze z drugą koalicyą 1799 r., a wyprzedzających już trzecią 1805 r., wyzwoleńczych napozór a naprawdę reakcyjnych robotach spiskowych we Włoszech przeciw Bonapartemu, był pod względem organizacyjnym nader ciekawy, niespodziany punkt wyjścia późniejszych, po upadku Napoleona, wręcz odmiennych duchowo, rewolucyjnych działań spiskowych przeciw rządom doby Restauracyi. Tutaj to, hodowane koalicyjną ręką międzynarodowego ancien regimu, tkwiły paradoksalne zaczątki późniejszego węglarstwa i międzynarodówki republikańskiej, narodowościowej i społecznej. I tędy też, z legii polskich we Włoszech, zaniesione przez oficerów legionowych, pójdą do Warszawy pokongresowej zasady wolnomularstwa narodowego, a i następnych, aż do doby najnowszej, pochodnych tajnych przedsięwzięć organizacyjnych. Owóż teraz, z powodu odkryć Axamitowskiego, zarządzone zostało z Medyolanu surowe śledztwo, poniekąd pierwowzór podobnych tragedyi śledczych pokongresowych. Aurora, okuty w kajdany, ogłoszony za szaleńca, skończył ciemnym jakimś sposobem, podobno w domu obłąkanych. Dwudziestu kilku oficerów II. półbrygady polskiej wożono na indagacye do Ferrary i Bologni. Władze włoskie, pokrywając się „obłąkaniem” Aurory, na wszelki sposób usiłowały siebie przed Paryżem z podejrzeń oczyścić. Wzięły one mocno za złe Axamitowskiemu jego rolę oskarżycielską i dążyły do usunięcia go z komendy. Jeszcze bardziej oburzeni byli na niego sami jego podkomendni, śród których stanowisko szefa-denuncyanta stało się nader draźliwem. Skutkiem całej tej afery i rząd włoski, i Murat, i Axamitowski, radzi byli pozbyć się niewygodnej II. półbrygady, którą zarazem w zastępstwie swojej forytował do wysłania Grabiński 

Koniec końcem, wt odpowiedzi na odebraną właśnie z Paryża odezwę, Murat zwrócił się do Berthiera, z popartą również przez Melziego prośbą o pozostawienie we Włoszech półbrygady I., a wyprawienie natomiast II. na San Domingo. Tak się też stało. Bonaparte w końcu listopada wydał stosowne zlecenie Berthierowi i Decresowi, względem wcielenia z kolei II. półbrygady polskiej, jako liniowej, pod odpowiednim numerem porządkowym, napowrót do armii francuskiej, oraz względem corychlejszego embarkowania jej następnie w Genui do Anty Iłów. Kazał przytem wyraźnie uprzedzić oficerów polskich o przeznaczeniu ich na San Domingo. Kazał także, wobec wcześniejszych smutnych doświadczeń transportowych III. półbrygady, zapewnić ich, że tym razem odstawieni będą bezpiecznie i prędko, na okrętach wojennych francuskich. Postanowienie niniejsze Bonapartego o II. półbrygadzie polskiej niewątpliwie ciężej zaważyć musi na jego odpowiedzialności, niż poprzednie o III. Poprzednio był on wysłał Polaków na San Domingo jeszcze w przekonaniu o sukcesach, teraz wysyłał ich już w przeświadczeniu o klęskach tamecznych francuskich. Zanim zdąży ich wysłać, otrzyma nadomiar wiadomość o śmierci Leclerca i wyginięciu całej prawie jego armii. A jednak w tych nawet warunkach niewolno oskarżać Bonapartego o rozmyślne wyprawienie legionistów polskich na pewne zatracenie. Przedewszystkiem w samej armii francuskiej wciąż jeszcze widziano tam nie zatratę, lecz dopiero duże, ale popłatne ryzyko. Na takie ryzyko wciąż chętnie z własnej woli liczni francuscy puszczali się śmiałkowie, jak np. wybitni generałowie Spital i Sarrazin, dopraszający się jeszcze w grudniu 1802 r. o wysłanie ich na San Domingo. Co główna, Bonaparte oprócz Polaków wyprawiał tam teraz właśnie przeszło 12 tysięcy świeżych wojsk francuskich; a planował jeszcze posłać za niemi dalsze 15 tysięcy ludzi, wybieranych w równym stosunku z przeszło pięciuset batalionów całej prawie armii francuskiej.Widocznie więc i tym nawet razem o jakiejś szczególnej złej woli Bonapartego względem Polaków nie może być mowy. Był tu poprostu jeden jeszcze dalszy fatalny skutek jego chybionej w samem założeniu polityki kolonialnej. 

Półbrygada II. polska, od wiosny 1802 r., jak wskazano, przyłączona do dywizyi generała Pina, była rozłożoną w Reggio'. Tutaj, w początku grudnia, odebrała z Medyolanu, od Murata, nagły rozkaz wymarszu do Genui. Zarazem z Bologni, kwatery dywizyjnej Pina, przybył generał włoski Ottavi, dla czynności popisowych i oddawczych. Sam Murat zjechał na pół drogi, do Parmy, lecz tylko na widzenie się z Axamitowskim, któremu, wraz z jego bratem ciotecznym, dwuznaczny^ Falkowskim, pozwolił zostać we Włoszech, pod pozorem likwidacyi zaległości półbrygady od rządu włoskiego. Już po wyjeździe Murata stanęła półbrygada w Parmie. Tutaj, uszykowana na placu parady, miała sobie po francusku i polsku odczytany rozkaz o przejściu swojem do armii francuskiej i przeznaczeniu na San Domingo. Była to rzekomo „nagroda zasług i czynów walecznych”, przyznana Polakom przez Pierwszego konsula, a polegająca na wyższym żołdzie, zaliczce, obywatelstwie francuskiem, widokach awansu i zdobyczy. Złudzeni nieboracy odpowiedzieli hucznemi wiwatami na Bonapartego. Poczem wymaszerowali z Parmy, „z miną tryumfującą", lecz dla pewności eskortowani odtąd przez jazdę francuską. Po drodze, na postoju w Novi, dla prostszego obrachunku w samą datę zeszłorocznej reorganizacyi, nastąpiło formalne przekształcenie półbrygady II. polskiej na 114. liniową francuską. Po przybyciu, z końcem roku, do Genui i odbytym tam przed generałem Gardannem przeglądzie, półbrygada przeszła czasowo pod władzę dyskrecyonalną generała brygady Spitala, Irlandczyka rodem, na okres embarkowania i morskiej przeprawy. Pozostała też w Genui pod policyjnym dozorem sprytnego Salicetiego, ówczesnego posła francuskiego przy Senacie liguryjskim. Zajęto się rozlicznemi przygotowaniami do dalekiej wyprawy. Wypłacono też zgóry oficerom, podoficerom i żołnierzom żołd trzymiesięczny, na stopie francuskiej. „Wciągu takowych zatrudnień – wedle naocznego świadectwa jednego z oficerów 114. półbrygady-przybywali do korpusu podoficerowie i żołnierze, wyszli z różnych szpitali, między którymi wielu nawet niewyleczonych, a to jedynie, aby się nie rozłączać i nie pozostać w Europie. Zjechali się prawie wszyscy oficerowie reformowani, jak tylko im oświadczono, że mogą embarkować się i być czynnie użytymi. Pułkownik Axamitowski odebrał rozkaz uformowania mocnego zakładu z ludzi, mniej zdolnych do zniesienia podróży morskiej i trudów wojennych. Ale nie było żadnego podoficera i żołnierza, któryby się chciał w nim pozostać; aż trzeba było użyć przymusu. Taki to był chlubny zapał i jedność korpusu, wyjąwszy kilku". Nieprzewidziana jeszcze wypadła odwłoka z braku kolonialnych mundurów drelichowych, itp. efektów ubiorczych, a to skutkiem jawnych nadużyć w komisaryacie wojennym francuskim. Nareszcie, z kilkotygodniowem spóźnieniem, odbyło się ładowanie półbrygady na przybyłe z Brestu do Genui trzy okręty liniowe, korwetę i dwie fregaty francuskie. „Tysiące ludu genueńskiego, okrywającego przystań i pobrzeże, świadkami były porządku, spokojności, poświęcenia się i zadziwiającej wesołości, jakie każdy w tej stanowczej chwili okazywał*. W końcu stycznia 1803 r., popołudniu, wypłynęli Polacy 114. półbrygady, śladem nieszczęsnych swych braci, ku Zachodowi, na San Domingo, na śmierć. 

Było ich ogółem około 2500 ludzi, trzy bataliony, pierwszy szefa Małachowskiego, drugi Jasińskiego, trzeci pod kapitanem Tyssonem, zamiast urlopowanego do Lwowa Zawadzkiego. Później, po paru miesiącach, zostawiony narazie w Europie zakład pod kapitanem Nenchą, w kilkaset jeszcze ludzi, również będzie dosłany na San Domingo. Tymczasem wypływającą 114. półbrygadą, w zastępstwie pozostałego we Włoszech Axamitowskiego, dowodził szef kontroli, podpułkownik Zagórski. Zresztą, po jego zgonie wkrótce po przybyciu na miejsce, komendę objął Małachowski, najwybitniejsza odtąd postać oficerska polska na San Domingo. Kazimierz Małachowski, rodem z Nowogródzkiego, z tejże wybornej drobnoszlacheckiej krwi litewskiej, co Kościuszko i Mickiewicz, przywędrował zamłodu do Warszawy, na służbę Rzpltej. Ale ubogi, bez protekcyi, nie docisnąwszy się do korpusu kadetów, wstąpił jako prosty kanonier do artyleryi koronnej. Tu o głodzie i chłodzie pierwsze przebywszy stopnie, w kampanii sejmowej litewskiej wziął kapitańtswo, w insurekcyjnej, za Racławice, majorostwo. Aż do końca powstania przy dywizyi Dąbrowskiego wytrwał, poczem na Wołoszczyźnie biedował, wreszcie, jak namieniono, do legii Dąbrowskiego we Włoszech się przemknął. Był w wyprawie rzymskiej, neapolitańskiej, lombardzkiej; cięty w głowę pod Trebbią, w niewolę popadł rosyjską, skąd po wymianie wrócił do legii, by teraz znów bić się aż pod zwrotnikiem. Będzie tak bił się bezustanku, w blisko półwiekowym żołnierskim zawodzie, w tuzinie kampanii domowych i obcych, a wszędzie w duchu za Polskę. Od kanoniera Rzpltej zacząwszy, skończy jako zastępczy wódz naczelny rewolucyi listopadowej, a zawsze równy, prosty, nieustraszony, sumienny, cichy, pogodny, mierny talentem, nieprześcigniony cnotą. Nie zmogą go mozoły i biedy najcięższe, ani też nigdy nie chwyci się go zwątpienie. Wytrzymały fizycznie, przebędzie dżumę w Rai chocimskiej i żółtą febrą na San Domingo; niezłomny moralnie, wprawi w podziw dużo zdolniejszych od siebie i głębokim napełni respektem. „Najszanowniejszy i najwaleczniejszy z generałów polskich, – tak o nim jednym bez zastrzeżeń zgryźliwy odezwie się Prądzyński – zawsze prawdziwy i niezachwiany żołnierz, był typem męstwa, wszelkiej abnegacyi, bezinteresowności, skromności i najzupełniejszego poświęcenia się. Zdawało się, że on zupełnie nieprzystępny wszelkim drobiazgom, namiętnościom i przywarom, właściwym człowieczeństwu. Jedna myśl przewodniczyła całemu jego życiu bezwzględnie: najzupełniejsze poświęcenie się dla Polski". Małachowski, właśnie przez cnotę swoją, miał zawziętego wroga w Axamitowskim, swoim w broni artyleryjskiej przełożonym. Teraz, przez jego denuncyacyę o spiskowo-masońskich z Aurorą związkach, był osobiście najmocniej obciążony przed Muratem i Spitalem. Musiał też całą podróż na San Domingo odbyć prawie jak więzień, bez szpady, pod ścisłym dozorem. Inny niepospolity tej wyprawy towarzysz był szef Ignacy Jasiński. Brat poety i generała, bohatera Wilna i Pragi, sam dzielny obrońca insurekcyi, wzięty wtedy do niewoli rosyjskiej, dostał się do niej powtórnie pod Trebbią, wraz z Małachowskim wrócił do szeregu ipłynął teraz za ocean. Pełen patryotyzmu i szlachetnej egzaltacyi, niewdzięczną służbę San Dominga przetnie rozpacznym odruchem samobójcy. Innym znów niezwykłym tej ekspedycyi uczestnikiem był major Ignacy Blumer, napoły Galicyanin, napoły Irlandczyk, też poprzednio powstaniec kościuszkowski i partyzant wołoski. Żołnierz twardy, bitny, z jakąś szczególną polsko-irlandzką fantazyą, skoczy z murzyńskiej opresyi, na własną rękę, z garścią ludzi, aż hen w puszcze Florydy, królować czerwonoskórym Indyanom. Potem w kraju świetnie odprawi wszystkie kampanie napoleońskie, po San Domingo wyjdzie żyw z Berezyny, aby nakoniec, w noc listopadową, zginąć w Warszawie rewolucyjnej, z ręki podchorążych. A podobnych typów tęgich, jędrnych, oryginalnych, jak legendowej odwagi kapitan Bogusławski, jak niepożytego animuszu 68 letni podporucznik Gnoiński, jak tylu innych, pełno było w 114. polskiej półbrygadzie. 

Tej miary był materyał oficerski i żołnierski, wypływający obecnie z Genui. I tym razem, wnet po rozwinięciu żagli, ciężka burza porwała i rozpędziła flotylę przewozową. Naprzód, po szybkiej podróży, w początku marca 1803 r., przybił do Cap Francais batalion pierwszy Małachowskiego. Natychmiast odesłany przez Rochambeau na południe, oddany pod rozkazy generała brygady Darbois, wylądował w Tiburonie, gdzie spotkał znędzniałych rozbitków 113. półbrygady. Na ten widok poczęły otwierać się oczy nowoprzybyłym na istotne położenie rzeczy na wyspie i czekający ich los własny. Ale zaraz wypadło ruszyć w marsz całodzienny do miejsca przeznaczenia, stolicy departamentowej Cayes. Tutaj, po stromej drodze górzystej, spotkał się batalion po raz pierwszy z murzynami. Atakowany dwukrotnie, naprzód otwarcie, potem w niebezpiecznej śród wąwozu zasadzce, dzięki zimnej krwi Małachowskiego przebił się szczęśliwie, acz nie bez strat ciężkich. Z kolei, w początku kwietnia, nadpłynęły spóźnione dwa pozostałe bataliony. Były one również skierowane niezwłocznie przez Rochambeau do najbardziej wtedy zagrożonego departamentu południowego. Drugi batalion Jasińskiego narazie rozłożono załogą w mieście Jeremie i okolicy. Trzeci Tyssona, śladem pierwszego, posłany został pod komendantem francuskim Cerclayem wprost do Cayes. Po drodze jednak, w połowie kwietnia, wpadł w tę samą górską zasadzkę, i otoczony zewsząd przez generała Ferrou, w większej części został wycięty i wzięty do niewoli. Przybyły na odsiecz batalion pierwszy Małachowskiego omal tego samego nie doznał losu, i tylko dzięki przezorności i odwadze idącego na czele wiernego generała murzyńskiego Lapluma, ledwo z powrotem wycofać się zdołał. Wkrótce potem samo miasto Cayes, pod komenderującym generałem Brunetem, było oblegane przez Ferrou, odpierającz trudem ponawiane wściekłe szturmy czarnych. Na dobitkę działo się to w najgorszej porze upalnej. Wpadła tedy odrazu nieszczęsna 114. półbrygada i pod nóż murzyński i pod kosę żółtej febry. To też wkrótce, na podobieństwo poprzednicy swojej, zmarnowaną została do szczętu. 

Tymczasem w Europie zaszedł wypadek wagi światowej, który miał ostatecznie pogrążyć całą wyprawę na San Domingo i polskich jej uczestników. Nastąpiło zerwanie zeszłorocznego pokoju amieńskiego między Francyą a Anglią. Anglia zawarła ten pokój z musu, wobec ustąpienia z koalicyi Austryi i Rosyi. Ale gotową była zerwać go co chwila, na pierwszy znak ich powrotu. Owóż taki znak obecnie podała tajemnie Rosya, podał Aleksander i główny teraz kierownik jego polityki zagranicznej, Czartoryski. Utrwalenie pokoju nie leżało w interesie Rosyi, szukającej pod młodym monarchą nowych dróg dla starych swych dążeń ekspansyjnych, w całym szeregu spraw europejskich, a najgłówniej w polskiej. Pogrzebana głęboko przed kilku laty przez trzeci podział, sprawa polska tembardziej rozsadzającą w skrytości siłą wybuchową już wstrząsać poczynała sztucznie przywróconą równowagę europejską. W styczniu 1803 r., Czartoryski imieniem Aleksandra poufnie doradził Anglii zatrzymać Maltę, do której wydania zobowiązała się traktatem amieńskim. Zatarg o Maltę i zbrojenia angielskie żywo poruszyły Bonapartego. Już w marcu zrobił on z tego powodu słynną scenę posłowi brytańskiemu w Paryżu, Whitworthowi. Zaś przeczuwając nieuniknioną lada chwila wojnę morską, przedewszystkiem wyrzekł się planowanych dalszych na San Domingo posiłków. Odtąd samą wyprawę tameczną uznał za straconą bez ratunku. Z właściwą sobie bystrością rozpoznawszy własne błędy kolonialne, postanowił nie grzęznąć w nich dalej i skończyć z niemi odrazu. W końcu kwietnia nagle odsprzedał Luizyanę Stanom Zjednoczonym, uprzedzając tym sposobem możliwy przeciw sobie związek ich z Anglią. Likwidował na całej linii swoją chybioną politykę kolonialną. Uczynił to w samą porę. Anglia bowiem, rozmyślnie przyśpieszając wybuchłe o Maltę przesilenie, zakończyła je, w połowie maja 1803 r., wypowiedzeniem wojny Francyi. 

Natychmiast, już z końcem maja, pod San Domingo zjawiła się przygotowana zawczasu flota wojenna angielska. Czynne jej z murzynami spółdziałanie przyśpieszyło zupełną klęskę i eksmisyę Francuzów. Po stracie wnętrza wyspy, nastąpił teraz upadek miast portowych, utrzymanych dotychczas w ręku francuskim. Latem 1803 r. Dessalines obiegł Port-au-Prince. Przy obronie szturmowanego zaciekle i ogłodzonego miasta odznaczyli się Polacy tyleż walecznością, co charakterem, „dzieląc się z mieszkańcami, bez różnicy stanu i koloru, szczupłą żywnością swoją”. Upadek Port-au-Prince pociągnął za sobą stratę innych południowo-zachodnich miast nadmorskich. Pod Jeremie, na wysuniętym w morze cyplu, w blokhauzie La Cloche, przerobionym z fabryki cukru, Jasiński z częścią drugiego batalionu otoczony został w lipcu dziesięciokrotną murzyńską przewagą. Po mężnej obronie, niedoczekawszy się odsieczy, posłanej mu przez komenderującego w mieście generała francuskiego Fressineta, wystrzałem z pistoletu odebrał sobie życie. „Generale,-tak w liście do Fressineta z piołunową przedśmiertną odzywał się goryczą-Pierwszy konsul waleczne legiony polskie, które tyle krwi w sprawie francuskiej wylały i niezaprzeczone od jej nawet wrogów dowody męstwa złożyły, w nagrodę do San Domingo wysłał. Lecz i tu, walcząc z narodem dzikim i barbarzyńskim, okazali (Polacy) niewdzięcznej Francyi, że pełnią swoje obowiązki. Widząc się otoczonym przez 3000 przeszło murzynów, nie jestem w stanie obronienia się z tak małym oddziałem. A nie chcąc wpaść w ręce zdziczałego ludu, walczącego za wolność swoją, życie sobie odbieram”. 

Wkrótce potem Fressinet, naciskany przez Ferrou w samem mieście, musiał opróżnić Jeremie, uchodząc drogą morską przed rzezią niechybną. Ale wsiadając pośpiesznie na statki z załogą francuską, wydał na łaskę losu rozłożone po okolicy oddziały polskie. Ferrou wyrżnął bez miłosierdzia pozostałe luźne posterunki francuskie; Polakom natomiast nietylko życie darował, lecz, opatrzywszy ich należycie, odesłał na Kubę, bezpieczne u Hiszpanów schronisko. Nie był to zresztą wypadek odosobniony. Powstańcza ludność murzyńska już podówczas nauczyła się wyróżniać Polaków i traktować ich w sposób wyjątkowy, bardziej ludzki. Rozliczne na to złożyły się powody. Wojska polskie, stanowiące znaczną i bitną część korpusu ekspedycyjnego francuskiego, chciano oczywiście tym sposobem zachęcić do dezercyi. Wpływali w tym kierunku Anglicy, którzy zamiast wycinać Polaków, woleli ich sobie zyskiwać i wcielać do wojsk swoich. Wpływali i Amerykanie, przez wzgląd na rodaków Kościuszki. Wpłynęły także, arcydziwnym sposobem, czynniki masońskie, rozpowszechnione zwłaszcza w 114. półbrygadzie, a zarazem, jak namieniono, szeroko rozgałęzione śród kolorowej ludności San Dominga. Wpłynęło wreszcie piękne, ludzkie zachowanie się niektórych oddziałów polskich, jak np. przy oblężeniu Port – au – Prince, i niektórych oficerów takiej, jak Małachowski, miary. Tak więc, oprócz Ferrou, inni również wybitni przywódcy mulaccy i murzyńscy nieraz w najcięższej potrzebie słowem i czynem Polakom swoje okazywali spółczucie, Czarny generał Paweł Louverture, synowiec Toussainta, uwalniając liczną gromadę jeńców polskich, w te do nich odezwał się słowa: „Biedni Polacy, Francuzi Was uwiedli, kazali Wam szukać ojczyzny Waszej pod skwarnem niebem, usługi Wasze niewdzięcznością odpłacając”. Do Małachowskiego, którego z żółtej febry dobremi ziołami litościwe uleczyły murzynki, inny czarny generał wystosował „bardzo piękny list”. „Wolny murzyn do wolnego (polskiego) narodu przemawiał... Znał on naszą sprawę, ubolewał nad ofiarą, jaką z Polaków zrobiono”. Małachowski w gronie najbliższych przyjaciół z wzruszeniem pokilkakroć odczytał to pismo, poczem je zniszczył. „Rzecz bowiem zbyt była niebezpieczna, bo gdyby się byli o tem dowiedzieli Francuzi, byłby zginął". 

Tymczasem, po wzięciu Jeremie przez czarnych, z kolei upaść musiało i Cayes. Tutaj, w okopach podmiejskich i sąsiednich blokhauzach, do obrony bogatych plantacyi cukru, kawy, indyga, bawełny, najwięcej użytych było Polaków. Zebrane tu były wszystkie szczątki 114. półbrygady pod Małachowskim. Zamknięty w Cayes generał Brunet, nie chcąc poddać się murzynom, wszedł w układy z dowódcą krążącej pod przystanią eskadry angielskiej iw połowie października zawarł z nim kapitulacyę, warującą wojskom polsko-francuskim powrót bez broni do Francyi. Wszakże po przeniesieniu tych wojsk na Jamaikę, tameczne władze angielskie odmówiły dotrzymania owej kapitulacyi. Jedynie Małachowski, Bogusławski, Emeryk, Oyrzanowski i kilku innych oficerów mogli wydostać się do Stanów Zjednoczonych a stamtąd do Francyi. Natomiast podoficerów i żołnierzy polskich zatrzymano w niewoli. Część ich wymarła na pontonach angielskich, gdzie niektórzy tylko przetrwali dziesięciolecie aż do upadku Napoleona. Zaś przeszło trzystu tych niedobitków polskich biedą i groźbą skłoniono do wstąpienia do służby angielskiej na Jamaice, gdzie wszelki ślad ich zaginął. 

Już wtedy zresztą powszechna katastrofa francuska na San Domingo okropnego dobiegała końca. W listopadzie 1803 r. padł Cap Francais, kapitulował Rochambeau. Straszny był bilans dwuletniej niespełna wyprawy. Z samych tylko chorób zmarło czternastu generałów, siedmiuset lekarzy, półtoratysiąca oficerów, 20 tysięcy żołnierzy, 9 tysięcy marynarzy, tysiące urzędników cywilno-wojskowych francuskich, zaś razem z zabitymi w polu zginęło przeszło 40 tysięcy ludzi. W tej liczbie Polacy wyginęli prawie ze szczętem. Mała ich garstka przedostała się do hiszpańskiej części wyspy, gdzie trzymał się jeszcze przez lata generał francuski Ferrand. Około czterystu jeńców polskich przyjęli murzyni w poczet obywateli Haiti, a nawet wyjątkowo zwolnili ich od ograniczeń konstytucyjnych, wyborczych, nabywczych itp., ustalonych dla białej ludności. Naogół z obu posłanych na San Domingo półbrygad polskich 113. i 114., liczących wraz z zakładami przeszło sześć tysięcy ludzi, wróciło do Europy niespełna trzydziestu oficerów i trzystu podoficerów i żołnierzy. Wprawdzie taka strata polska, bezwzględnie biorąc, odpowiadała mniej więcej powyższej ciężkiej francuskiej. Stosunkowo jednak była ona nierównie dotkliwszą, wręcz niespółmierną. Tamta stanowiła drobny bądźcobądź ułamek wielkiej armii francuskiej. Ta stanowiła dwie trzecie całej, zrodzonej z takim trudem, dochowanej z taką męką, wychodźczej siły legionowej. Był to ubytek, fizycznie i moralnie zgoła niepowetowany. Katastrofa San Dominga ostatecznie dobijała broń i ideę legionową.