Medale polskie z XIX wieku świadkiem historii

Medale polskie z XIX wieku to temat kolekcjonersko bardzo interesujący. Oprócz oczywistych emisji pamiątkowych, były w tym okresie emitowane również medale państwowe ale też i medale o charakterze patriotycznym. Ta ostatnia grupa miała do odegrania rolę nie tylko kommemoratywną, ale i wspomagała budowanie postaw patriotycznych wśród Polaków znajdujących się pod zaborami.

Z uwagi na długość wskazanego okresu i liczne emisje medalierskie wydawane z różnych okazji, nie sposób będzie w niniejszym tekście wymienić nawet połowy z nich. Na konkretnych przykładach postaramy się jednak przedstawić charakter polskich medali XIX wieku i jego zmiany.

Księstwo Warszawskie

W okresie istnienia Księstwa Warszawskiego medale polskie miały jasny i klarowny charakter – gros z nich upamiętniało ważne dla kraju i Księstwa osobistości, takie jak generał gubernatora Wasilija Sergiejewicza Łanskoya, Henryka Boissera, czy księcia Józefa Poniatowskiego. Medale te z jednej strony pokazywały radość narodu polskiego z powodu odzyskania jakiejś formy państwowości, z drugiej zaś strony miały przypominać Polakom, komu to zawdzięczają.

Miały więc do spełnienia oprócz patriotyczno-radosnej, również rolę propagandową, która miała umocnić więzi najznamienitszych z Polaków (medale tego okresu to nie emisje dla szerokich mas, a dla wybrańców) z przywódcami przybyłymi z Francji, czy Saksonii.

Wielkie Księstwo Poznańskie i Królestwo Polskie

W okresie Wielkiego Księstwa Poznańskiego i Królestwa Polskiego medale polskie nie należały do zbyt licznych. W Wielkim Księstwie w zasadzie jedyny medal, który uznać możemy za państwowy był wyemitowany na cześć Zerboniego di Sposettiego naczelnego prezesa Księstwa. Z uwagi na silną germanizację i dość szybką likwidację autonomii Księstwa jest to enigma którą ciężko interpretować.

Inaczej było w Królestwie Polskim. Tu pierwszy medal wyemitowano już w 1815 na pamiątkę utworzenia Królestwa. Medal ten przedstawia na awersie cara Aleksandra I jako Cesarza Rosji i króla polskiego. Jest to o tyle istotne, że za życia i wkrótce po śmierci cara Aleksandra, medalierstwo państwowe polskie było właśnie propagandowym dopełnieniem emisji monetarnych lansujących Królestwo Polskie jako kontynuację Rzeczypospolitej Obojga Narodów, a carów jako spadkobierców Królów Polskich. Dobitnym przykładem tej propagandy może tu być medal z 1826 roku z dewizą DOBROCZYŃCĘ SWEGO OPŁAKUJĄCA POLSKA oraz wizerunkiem zmarłego cara Aleksandra z dewizą WSKRZESICIEL KRÓLESTWA POLSKIEGO.

Co ciekawe nie są to jedyne emisje oficjalne medali w tym okresie. Wydawano również różnego rodzaju medale okazjonalne, np. na pamiątkę otwarcia Ogrodu Botanicznego w Warszawie, czy na 250-lecie utworzenia Uniwersytetu Wileńskiego. Na części z tych medali również widać pewne zagrywki propagandowe, jednak głównym ich celem jest upamiętnienie poszczególnych wydarzeń. Oczywiście to samo w sobie również budowało świadomość rozwoju Królestwa Polskiego wśród obywateli, a więc de facto dobroci i dbałości carów o te ziemie.

Oprócz medali państwowych w okresie istnienia królestwa polskiego wydawano również medale prywatne, np. dopełnienie suity królewskiej poprzez medal Majnerta upamiętniający króla Stanisława Augusta wydany na zamówienie Franciszka Potockiego. Medale tego typu miały dwojaki charakter. Z jednej strony były wyrazem pobudzonego rozwoju kolekcjonerstwa numizmatycznego (w tym okresie medale były traktowane na równi z monetami). Z drugiej zaś strony, choć w pewnej mierze mimowolnie, medale te były elementem umacniania ducha patriotycznego poprzez upamiętnianie postaci ważnych dla historii Polski. Okres ten to również najpewniej pierwsze dobitki medali okresu Polski Królewskiej oraz licznych opracowań numizmatycznych poruszających również kwestię medalierstwa polskiego.

Okres powstań narodowych

W okresie lat 1830-1864 medalierstwo na ziemiach polskich przyjęło nową formę. W latach 30-tych, 40-tych i 50-tych mennictwo to praktycznie przestało istnieć. Wydawane były jedynie nieliczne lokalne emisje pamiątkowe. Większość emisji medali polskich miała w tym okresie miejsce poza granicami kraju i była związana z Wielką Emigracją. Sytuacja zmieniła się w latach 60-tych, gdy w pewnej mierze samorzutnie zaczęły powstawać emisje upamiętniające śmierć manifestantów z 1861 roku, pamiątki ważnych rocznic, np. zawarcia Unii w Horodle, czy uwłaszczenia chłopów przez Rząd Narodowy. Jednocześnie wróciły emisje państwowe wybijane np. z okazji uwłaszczenia z 1861 roku.

Pierwsza grupa medali była związana z wciąż wzrastającymi nastrojami patriotycznymi i samoświadomością Polaków i miała charakter stricte patriotyczny. Ich rolą było podnieść gorące uczucie Narodu. Medale państwowy miały zaś funkcję propagandową ukazując dobroć caratu w stosunku zwłaszcza do szarych mas, w których władze carskie upatrywały sojusznika.

Medale końca XIX wieku

Lata 60-te i ogólnie druga połowa XIX wieku to okres w medalierstwie polskim niezwykle interesujący. Dokonała się wówczas na terenach polskich znacząca zmiana tak w charakterze, jak i znaczeniu medali. Zaniknęły w tym okresie medale państwowe jako medale polskie. Wszystkie emisje nagrodowe o charakterze państwowym były po prostu nadawane polakom w dowód zasług, jednakże bez jakiegokolwiek wyróżnika narodowości. Była to dodatkowa oznaka likwidacji polskości w zaborach rosyjskim i pruskim. W zaborze austriackim, gdzie Polacy cieszyli się dużą autonomią sytuacja wyglądała podobnie, z tym że tam nie była to oznaka germanizacji, a po prostu brak wydzielania osobnych emisji państwowych o charakterze lokalnym.

Nie oznacza to jednakże, że nagrody za osiągnięcia różnego rodzaju nie były przyznawane również z polskimi legendami. Dzięki istnieniu szeregu Towarzystw rolniczych, przemysłowych, czy naukowych organizujących konkursy i wystawy, wielbiciele medalierstwa polskiego mają na czym zawiesić oko. Emisje tego typu należą do niezwykle ozdobnych, przedstawiających wysoki kunszt polskich medalierów. Bite w wielu różnych metalach miały też swoją gradację, a ich niekiedy olbrzymie nakłady (zwłaszcza w przypadku medali pamiątkowych z wystaw rolniczych) sprawiały, że ich tematyka docierała pod strzechy. W okresie tym możemy dzięki temu mówić o upowszechnieniu się medalierstwa, jakkolwiek należy mieć na uwadze, że mowa tu o ich upowszechnieniu wśród szlachty, ziemiaństwa i mieszczaństwa, gdyż sytuacja prostych włościan w tym zakresie nie zmieniła się.

Zupełnie zmieniła się również kwestia emisji o charakterze patriotycznym i pamiątkowym. W zaborze pruskim emisje tego typu ograniczały się niestety tylko do upamiętnienia ważnych i zasłużonych Wielkopolan, np. dr. Marcinkowskiego. W zaborze rosyjskim chętnie upamiętniano ważniejsze wydarzenia, jak poświęcenia kościołów, otwarcie kolei warszawsko-bydgoskiej. Koniec belle epoque obfitował również powstawaniem szeregu plakiet i medalionów, np. słynnej serii królewskiej Mintera, medalionami z Kościuszką, czy ks. Józefem. Emisje te nie miały przeważnie charakteru stricte patriotycznego. Był raczej przykładem zamiłowań historycznych Polaków i rozwojem samoświadomości narodu w okresie po powstaniach narodowych. Jednocześnie było to też odbicie rozwoju dawnego Królestwa Polskiego, choć raczej jako rozwoju obywateli, a rzadziej rozwoju kraju jako odbicia zasług położonych przez Imperium Rosyjskie.

W Galicji sytuacja była o wiele lepsza. Mając ogromną autonomię i niemal nieskrępowaną wolność w rozwoju myśli patriotycznej mieszkańcy zaboru austriackiego celowali w emisjach o charakterze patriotycznym. Wspaniałym ich przykładem są medale Kurnatowskiego oraz niezwykle liczne emisje wybite z okazji 200-lecia Wiktorii Wiedeńskiej, gdzie wychwalano zasługi Jana III Sobieskiego jednocześnie przypominając Narodowi o Lwie Lechistanu i dawnej potędze Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Medale te miały do spełnienia ogromną rolę w wychowaniu patriotycznym, docierając do mas mieszczańskich, w tym młodzieży, co dodatkowo wzmacniało jej postawy patriotyczne i dawało przyczynek do powstawania Sokolstwa, czy w późniejszym okresie różnego rodzaju stowarzyszeń paramilitarnych, które w początkach XX stulecia miały położyć ogromne zasługi w dziele odzyskania przez Polskę niepodległości.

Nie można również zapomnieć o licznych emisjach wydawanych na Emigracji. Tu szczególnie żywy był polski patriotyzm, taka więc też była tematyka medali. Upamiętniano w Belgii i Francji słynnych Polaków, wodzów, historyków, zasłużonych dla emigracji, jak np. Lelewela, czy Kościuszkę. Medale emigracyjne przedostawały się rzecz jasna do kraju i miały na celu podnoszenie postawy patriotycznej wśród Poznaniaków i Królewiaków. Mimo, iż często nie zawierają choćby słowa w języku polskim i wydawane były poza granicami kraju, zaliczyć je trzeba do medalierstwa XIX-wiecznej Polski z uwagi na tematykę oraz emitentów.

Powyższe zestawienie pokazuje, że medalierstwo polskie w XIX wieku przechodziło różne przemiany, od radości w początku wieku i nadziei na kontynuację polskiej państwowości, przez propagandowe budowanie pozytywnych skojarzeń z zaborcami, upadek rodzimego medalierstwa, aż po rozwijanie postaw patriotycznych. W różnych zaborach ożywienie polskiego medalierstwa przychodziło w różnych momentach i miało różne oblicze. Stosunkowo najlepiej na tym tle wypada medalierstwo galicyjskie, które miało największe szanse rozwoju z uwagi na dużą dozę wolności słowa w imperium Franciszka Józefa. Najgorzej na tym tle wypada zaś Wielkopolska, gdzie Prusacy nie dopuszczali do rozwinięcia się medalierstwa narodowego. W zaborze rosyjskim z kolei rozwój medalierstwa polskiego jest mocno powiązany z powstaniem różnego rodzaju towarzystw, które wydawały medale o charakterze pamiątkowym.