Literatura dla monet Polski pod zaborami i II Rzeczypospolitej

Monety polskie z okresu dwudziestolecia międzywojennego to w ostatnich latach zdecydowanie najpopularniejszy temat wśród rodzimych numizmatyków. Coraz częściej sięgają też oni po monety bite dla terenów polskich w okresie zaborów. Jednak by zajmować się nimi „na poważnie” należy mieć przynajmniej podstawy wiedzy o tym, co się zbiera, a tę najłatwiej zdobyć z literatury.

Na przestrzeni lat literatury tematu powstało szereg różnego rodzaju katalogów. Dzięki temu dzisiejsi kolekcjonerzy mają do wyboru całe spektrum możliwości.

Katalogi dotyczące monet Polski pod zaborami

Ten dział literatury numizmatyki polskiej jest zdecydowanie bogaty w publikacje. Do najbardziej popularnych należą tu przede wszystkim Skorowidz pieniędzy polskich i z Polską związanych Edmunda Kopickiego, katalogi autorstwa Karola Plage, oraz – dla monet zaboru rosyjskiego – katalog monet rosyjskich Bitkina.

Omówienie nasze zaczniemy od ostatniego z tych dzieł. Katalog Władimira Bitkina to dzieło korpusowe mennictwa rosyjskiego. Z uwagi na fakt, że część terenów Rzeczypospolitej Obojga Narodów przypadła Rosji, w katalogu tym znajdziemy szereg pozycji kolekcjonowanych przez numizmatyków polskich. Plusem katalogu jest duża przejrzystość i dobrej jakości zdjęcia, które choć czarno-białe są w pełni czytelne. Podstawowy minus tej publikacji dla części osób to rosyjskojęzyczność, która może utrudnić zrozumienie wszystkich objaśnień osobom nie znającym języka rosyjskiego. Drugim i zarazem ważniejszym minusem jest relatywnie wysoki koszt publikacji, który może odstraszyć część kolekcjonerów przed zakupem tej jakże potrzebnej w kolekcjonerskiej biblioteczce pozycji.

Drugim ze wzmiankowanych powyżej katalogów niech będzie Skorowidz Kopickiego. Pozycja ta posiada wiele zalet. Po pierwsze jest to pozycja korpusowa na całe mennictwo polskie, a co za tym idzie kolekcjoner, który je nabędzie ma możliwość identyfikacji wszelkich monet polskich, a nie jedynie monet Polski pod zaborami. Po drugie pozycja ta jest to katalog typologiczny, posiada prosty i przejrzysty układ oraz dodatkowe tomy tablic z rycinami dobrej jakości obrazującymi poszczególne interesujące nas monety. Nie oznacza to jednakże, że jest to pozycja idealna. Po pierwsze, brak w niej odmian monet, a więc kolekcjonerzy monet zaborczych muszą się liczyć z tym, że nie wszystkie swoje monety znajdą w tym korpusie w zakresie odmian. Po drugie pozycja ta jest do zdobycia jedynie na rynku wtórnym i nie należy do najtańszych. Oznacza to w praktyce, że jej zakup może zająć kolekcjonerowi trochę czasu. Ponadto, pomimo iż znane są dokładne nakłady większości monet tego okresu, katalog ten nie podaje ich nakładów.

Kolejnymi pozycjami, które pragniemy omówić en bloc są katalogi autorstwa Karola Plage. Są to dzieła bodaj najdokładniejsze, gdyż podają wszystkie znane autorowi odmiany (nie oznacza to niestety, że są to wszystkie odmiany, czego dowodem mogą być monety dwuzłotowe z okresu Powstania Listopadowego). Ich opis jest dokładny i przejrzysty, podobnie jak sam układ prac Plage’go. Minusem tych publikacji jest przede wszystkim fakt, iż zgodnie z kanonami epoki dzieła te zostały w oryginale wydane po francusku. Na szczęście wznowiono je kilkadziesiąt lat temu, dzięki czemu są dziś łatwo dostępne, a same reprinty należą do dość tanich (a więc nie uszczuplą znacząco kieszeni kolekcjonera). Dodatkowym atutem jest fakt, że w zasadzie bez tych katalogów niemożliwym jest dokładne i wnikliwe kolekcjonowanie monet zaborczych.

Kolejną pozycją, którą warto dostrzec i docenić w zakresie monet zaborczych jest cennik monet polskich Konrada Berezowskiego – warszawskiego numizmatyka. Pozycja ta, choć nie jest katalogiem sensu stricto, spełnia jednakże taką właśnie rolę. Robi to poprzez pokazanie cen poszczególnych odmian monet zaborczych i ich zróżnicowanie w obrębie typu. Ponadto podaje w nich odnośniki do podstawowej w czasie wydania literatury tematu a więc katalogów Plage i katalogu kolekcji hrabiego Emeryka Hutten-Czapskiego. Dodatkowymi zaletami tej publikacji są dość mały rozmiar, pozwalający na swobodne zabieranie tej pozycji ze sobą na giełdy i aukcje oraz fakt, że w późniejszym okresie wydano reprint, będący dziś powszechnie dostępnym i niezwykle tanim, jak na katalogi numizmatyczne, dziełem.

Dalsze pozycje które omówimy będą już pozycjami specjalistycznymi.

Na pierwszy ogień pójdzie Katalog monet Prus Południowych i Wielkiego Księstwa Poznańskiego autorstwa T. Poniewierki. Publikacja ta jest w zasadzie pierwszym polskojęzycznym opracowaniem tego tematu, zarazem najdokładniejszym z dotychczas wydanych wyróżniającym kilkadziesiąt odmian i wariantów oraz prezentującym bicia próbne w srebrze. Do podstawowych zalet należy ogromna liczba odmian, dzięki czemu kolekcjonerom łatwo przyjdzie identyfikacja swych monet. Niestety sam układ katalogu nie należy do najświeższych i bywa niezbyt czytelny. Plusem w momencie publikacji była dość niska cena, niestety obecnie nakład został wyczerpany i pozycja ta jest ciężka do nabycia.

Kolejnym ze specjalistycznych katalogów wartych uwagi jest praca Jerzego Chałupskiego dotycząca monet zdawkowych z lat 1835-1840. Pozycja ta jest zdecydowanie godna polecenia z uwagi na rozróżnienie szeregu wariantów, oraz próby ich datowania. Dodatkowo J. Chałupski powiązuje w swej pracy poszczególne warianty z numerami katalogowymi wspomnianych wyżej katalogów co znacząco ułatwia zadanie kolekcjonerom. Ponadto plusem jest fakt, że cała publikacja jest dostępna za darmo do użytku online dla wszystkich na stronie pana Jerzego. Jedynym, jakkolwiek niewielkim, minusem jest fakt, że zdjęcia poszczególnych egzemplarzy nie są aktualizowane i wymieniane na fotografie lepszych egzemplarzy z rynku aukcyjnego.

Następnym, zarazem ostatnim dziełem które chcemy tu wymienić jest katalog autorstwa Kuriańskiego na monety dwunominałowe zaboru rosyjskiego. Pozycja ta choć dość dobrze wydana ma jednak liczne minusy. Po pierwsze przy jej tworzeniu nie skorzystano z dostępu do żadnego(!) zbioru muzealnego, co znacząco uszczupliło liczbę wariantów oraz zakłóciło realność podanych w katalogu stopni rzadkości. Nadto odmiany znane z literatury i starszych notowań, do których nie dotarli autorzy zostały uznane za nieistniejące co również negatywnie wpływa na odbiór tego katalogu. Jest to zarazem pozycja dość droga. Mimo tych wad, warto jednak choć ją przewertować, ponieważ wyróżnia wiele ciekawych, wcześniej niezauważanych wariantów oraz co równie ważne dobrej jakości zdjęcia, co w przypadku tych, chętnie fałszowanych, monet jest wartością dodaną.

Oczywiście nie są to wszystkie pozycje katalogowe, nie wspominając już o licznych artykułach opublikowanych w periodykach numizmatycznych na przestrzeni lat.

Katalogi mennictwa okresu II Rzeczypospolitej

Jak niejednokrotnie już pisaliśmy, mennictwo II RP to jeden z najpopularniejszych, jeśli nie najpopularniejszy temat kolekcjonerski wśród numizmatyków polskich. Z uwagi na ten fakt mennictwo to, choć nadzwyczaj krótkie posiada liczne katalogi przeznaczone dla kolekcjonerów.

Jako pierwszy należy tu zdecydowanie wymienić katalog Monety Rzeczypospolitej Polskiej 1919-1939 Janusza Parchimowicza, który niedawno doczekał się nowego wydania. Pozycja ta to korpusowe dzieło mennictwa tego okresu. Zawiera w sobie zarówno dane dotyczące nakładów, wysokiej jakości zdjęcia poszczególnych typów i odmian, dane parametryczne, a także przepisu ustawowe. Ponadto są tam zamieszczone notatki słynnego przedwojennego antykwariusza Gustawa Soubisse-Bisiera, które rzucają światło na nieznane oficjalnie odmiany. Jest tu też ogromna ilość prób wraz ze zdjęciami, w tym prób na kartonie, a także wizerunki zachowanych w Muzeum Mennicy Polskiej stempli do bicia monet okresu międzywojennego. To wszystko sprawia, że jest to pozycja obowiązkowa dla wszystkich kolekcjonerów monet tego okresu, zarazem najbardziej komplementarna. Jej jedynym minusem jest dość wysoka cena, jednakże z uwagi na wciąż rosnącą wartość monet okresu międzywojennego jest to cena coraz bliższa kwotom jakie trzeba wydać na pojedyncze monety srebrne tego okresu w dobrych stanach zachowania.

Kolejną z publikacji katalogowych dla tego okresu jest ponownie książka autorstwa J. Parchimowicza Katalog monet polskich obiegowych i kolekcjonerskich wznawiany rokrocznie. Pozycja ta ma niewielki rozmiar dzięki czemu można ją łatwo traktować jako podręczny katalog na giełdy. Zaletą tej publikacji jest łatwa dostępność, niska cena oraz podanie wszystkich podstawowych danych parametrycznych i nakładów interesujących nas monet. Katalog ten zawiera również orientacyjne ceny dla poszczególnych stanów zachowania, należy je jednak traktować jako mocno orientacyjne. Minusem są tu dość małe i czarno-białe zdjęcia, nie jest to jednak minus dotkliwy, gdy potraktujemy ten katalog jako podręczną pomoc czy też zyskamy obycie z materiałem i będziemy w stanie sami wyeliminować fałszerstwa na szkodę kolekcjonerów.

Następnym z ważnych dla numizmatyki tego okresu jest specjalizowany katalog Jerzego Chałupskiego. Pozycja ta, o charakterze korpusowym jest w swej naturze podobna do katalogu Parchimowicza i w jakiejś mierze uzupełnia się z nim zawierając lepsze rozróżnienie odmian wraz z oszacowaniem ich stopnia rzadkości oraz dodatkowe informacje prawne, których nie ma w katalogu Parchimowicza. Pozycja ta należy do trudnych do zdobycia z uwagi na brak dostępności nowych egzemplarzy. Warto jednak ją nabyć, gdyż zdecydowanie jest to pozycja potrzebna numizmatykom zbierającym okres II RP.

Ostatnim z katalogów, który chcemy omówić jest katalog monet polskich Fischera. Pozycja ta jest podobna do kieszonkowego katalogu Parchimowicza i może być stosowana zamiennie. Jedyna różnica rzucająca się w oczy to w zasadzie inny układ katalogu. W związku z tym wybór lepszej opcji pozostawić należy każdemu kolekcjonerowi w jego własnej gestii.

Na tej pozycji zakończymy powyższy przegląd zaznaczając, że nie jest to kompletny spis pozycji, zwłaszcza brak w nim licznych artykułów z prasy numizmatycznej.