Natura przeżycia estetycznego

Na temat przeżycia estetycznego wypowiadał się m.in. Roman Ingarden w Studiach z estetyki oraz Stanisław Ossowski w swoich pismach estetycznych. W 1975 roku zostaje wydana książka Władysława Tatarkiewicza pt. Dzieje sześciu pojęć, w której filozof skupia się na analizie sześciu pojęć z dziedziny estetyki; sztuki, piękna, formy, twórczości, odtwórczości i przeżycia estetycznego. Jest to publikacja całościowo analizująca poszczególne pojęcia pod kątem językowym i historycznym. W przedmowie Tatarkiewicz określa to pojęcie jako jedną z cech sztuki. Sztuka bowiem wywołuje w człowieku przeżycie estetyczne. Jest to zatem pojęcie nieodnoszące się bezpośrednio do dzieła sztuki, ale jego oddziaływania. W innej książce pt. Droga przez estetykę Tatarkiewicz dzieli przeżycie estetyczne na trzy kategorie; przeżycie estetyczne w wąskim znaczeniu, przeżycie poetyckie i przeżycie literackie. Pierwszy rodzaj przeżycia odnosi się do pojęcia piękna, gdyż to właśnie wygląd danego przedmiotu wywiera na odbiorcy jakieś wrażenie.

Jedną z podstawowych cech przeżycia estetycznego od momentu, kiedy zaczęto interesować się psychologicznymi aspektami sztuki, jest jego nierozerwalność z pojęciem piękna. Przed utworzeniem określenia przeżycie estetyczne funkcjonowało spostrzeżenie piękna, co silnie akcentuje udział zmysłu wzroku w doświadczaniu sztuki. Świadczy to o tym, że przeżycie estetyczne było na początku wywołane oglądaniem pięknych rzeczy – dzieł sztuki, natury itp. W miarę upływu czasu zauważono, że na doświadczanie przeżycia estetycznego mają wpływ również inne zmysły. W kontekście sztuki współczesnej, sztuki konceptualnej istotną teorią wydaje się teoria Platona, mówiąca o roli umysłu w analizowaniu piękna, która w późniejszych wiekach została rozwinięta,  poddana badaniom przez kolejnych uczonych. Początkowo dużą część rozważań badaczy na temat przeżycia estetycznego zajmowało zagadnienie, jakie zdolności umysłowe musi posiadać człowiek, aby poczuć działanie sztuki. Według Słownika pojęć i tekstów kultury przeżycie estetyczne jest to doznanie człowieka obcującego z dziełami sztuki lub tworami natury, dzięki którym dosięga on tkwiących w nich wartości estetycznych.  [1] Do analizy przeżycia estetycznego dochodzi kategoria wartości estetycznej, dzięki której posiadający ją przedmiot wywołuje przeżycie estetyczne. Wskazuje to na to, jak złożona jest natura tego pojęcia i jego analizy. Roman Ingarden podzielił przeżycie estetyczne na fazy. Faza, emocja wstępna, czyli zwrócenie się ku konkretnemu przedmiotowi łączy się z intuicyjnym pojmowaniem pojęcia przeżycia estetycznego przez innych naukowców. Jeśli emocja wstępna jest silna następuje odkrycie przez odbiorcę kolejnych jakości obserwowanego przedmiotu, określenie swojego nastawienia i coraz silniejsze doświadczanie przeżycia estetycznego.

Biorąc pod uwagę, że na przestrzeni lat piękno stawało się coraz bardziej subiektywne przeżycie estetyczne oparte na oglądaniu piękna również jest subiektywne. Warto zastanowić się nad tym, jakie emocje może wywoływać w odbiorcy przeżycie estetyczne. Oprócz oparcia przeżycia estetycznego na czynności oglądania piękna filozofowiełączyli je z przeżywaniem przyjemności. Ponieważ ludzie postrzegają piękno w inny sposób, gdyż na przestrzeni epok zmieniła się klasyczna definicja piękna, przeżycie estetyczne może zostać wywołane zarówno przez przedmiot określony przez większość jako piękny, ale też brzydki,  posiadający wartość intelektualną, będący interesujący konceptualnie. Przez subiektywność piękna w XIX wieku stwierdzono, że przedmioty określane jako piękne nie mają cech wspólnych, mają je natomiast przeżycia estetyczne. Dlatego w tamtym czasie przeżycie estetyczne zastąpiło miejscepiękna w dziedzinie estetyki, odseparowując się od niego.

Kolejną ważną kwestią poruszaną w związku z przeżyciem estetycznym jest kontemplacja, czyli skupienie się na oglądanym przedmiocie. W jej obrębie można poruszyć zarówno postawy aktywne i bierne odbiorcy, jak i zastanowić się nad teorią izolacji, która w kontemplacji pomaga. Odseparowanie przedmiotu, czy też sztuki teatralnej, muzyki od codziennego otoczenia i umieszczenie w miejscu przeznaczonym do ich oglądania pozwala odbiorcy skupić się na konkretnym elemencie i pomaga dostrzec kolejne wartości dzieła sztuki. Kontemplacja jest więc jednym z elementów pomagającym dziełu wzbudzić przeżycie estetyczne, nie zmienia to jednak faktu, że bardzo silne przeżycie estetyczne jest w stanie zaistnieć w niesprzyjających warunkach.

Jedynie w sztuce zdarza się jeszcze, że dręczony życzeniami człowiek robi coś przypominającego ich zaspokojenie i że owa gra – dzięki artystycznej iluzji – wywołuje takie skutki afektywne, jakby gdyby była czymś realnym. [2]

Przytoczony fragment z książki Zygmunta Freuda jest ciekawym przyczynkiem do analizy przeżycia estetycznego zarówno pod kątem odbiorcy, jak i twórcy. Pamięć afektywna odgrywa istotną rolę w ocenie i analizie tego, co nas otacza. Zagłębiając się w myśl Freuda, można wywnioskować, że ze strony twórcy stworzenie dzieła zapisze się w jego pamięci afektywnej i może stać się siłą napędową do dalszej twórczości. Natomiast w przypadku odbiorcy interpretując wspomnianą artystyczną iluzję, która wywołuje skutki afektywne, a co za tym idzie,  zapisuje się w pamięci afektywnej jako przeżycie estetyczne można uznać, że przeżycie estetyczne w pewnym stopniu może determinować stosunek człowieka do sztuki, gdyż na zasadzie działania pamięci afektywnej uruchamia w człowieku emocje wcześniej zaznane w danej sytuacji. Nie chodzi tutaj o ocenę danego dzieła sztuki, ale upodobanie i poziom zainteresowania daną dziedziną. Przeżycie estetyczne wiąże się w głównej mierze z emocjami, gdyż wywołuje w człowieku konkretne uczucia. Jest skutkiem wartości estetycznej, która zostaje zauważona ludzkimi zmysłami, co również jeszcze podlega sferze emocjonalnej, ale już angażuje w procesie odczuwania ludzkie ciało. Dlatego przeżycie estetyczne może się wyrażać także cieleśnie. Jest to pokłosie działania pamięci afektywnej, która zapisuje emocje w ciele i wywołuje takie same reakcje oraz tego, że ciało reaguje na emocje człowieka, chociażby poprzez mimikę twarzy.

Przez coraz wnikliwsze badanie tego pojęcia powstało wiele teorii, często przeciwstawnych. Przeżycie estetyczne jest zjawiskiem zróżnicowanym, które ewoluowało wraz z rozwojem psychologii. Można jednakże wyodrębnić pewne cechy wspólne takie jak to, że zależy ono od odbiorcy i jego osobowości, gdyż poruszenie emocjonalne czy też intelektualne będące konsekwencją przeżycia estetycznego łączy się zwykle z upodobaniami odbiorcy.

[1] Ewa Szczęsna (red.), Słownik pojęć i tekstów kultury, Warszawa: Wyd. Szkolne i Pedagogiczne, 2002, s.60
[2] Zygmunt Freud, Totem i tabu, przeł. Jerzy Prokopiuk, Marcin Poręba, Warszawa, 1993, s. 91