Arcydzieła malarstwa światowego - "Dama z gronostajem"

„Dama z gronostajem” to portret autorstwa włoskiego artysty Leonardo da Vinci. Datowany jest na okres ok. 1489–1491, dzieło namalowane techniką olejną na desce z drewna orzechowego. Bohaterką portretu jest Cecilia Gallerani, kochanka księcia Mediolanu Ludovico Sforzy. W chwili jego wykonania Leonardo był malarzem na dworze Sforzów w Mediolanie. Jest to drugi z zaledwie czterech zachowanych portretów kobiet namalowanych przez Leonarda, pozostałe to „Ginevra de'Benci”, „La Belle Ferronnière” i „Mona Lisa”. Obraz znajduje się obecnie w Muzeum Czartoryskich w Krakowie i jest jednym z narodowych skarbów Polski. Jest częścią Kolekcji Książąt Czartoryskich, która 29 grudnia 2016 roku została sprzedana rządowi polskiemu za 100 mln euro przez Fundację Książąt Czartoryskich, reprezentowaną przez Adama Karola Czartoryskiego, ostatniego w linii prostej potomka Izabeli Czartoryskiej Flemming i Adama Jerzego Czartoryskiego, którzy w 1798 roku sprowadzili obraz do Polski z Włoch.

Technika

Obraz został wykonany w technice olejnej na dość małej desce z drewna orzechowego o wymiarach 54 × 39 cm (21 × 15 cali). Praca przygotowana jest z warstwy białego gesso i warstwy brązowawej podmalówki. Farba jest nakładana równomiernie, podobnie jak w przypadku „Mona Lisy”, chociaż niektóre obszary skóry kobiety są zbudowane warstwowo. Obecne są także subtelne pozostałości spolvero (w zarysie twarzy i głowy), szkice przygtowawcze (na prawym ramieniu, prawej dłoni, lewej dłoni, czubku nosa i krawędzi włosów) oraz odciski palców (twarz i głowa zwierzęcia), z których te ostatnie są szczególnie powszechne na obrazach Leonarda. Wykonany jest z jednego kawałka drewna orzechowego, które malarz preferował, choć nie było ono powszechnie używane przez innych artystów w Lombardii.

Bohaterki

Bohaterka została zidentyfikowana z wystarczającą pewnością jako Cecilia Gallerani, kochanka mediolańskiego pracodawcy Leonarda, Ludovico Sforzy. Patrzy w lewo, na coś poza kadrem, w stronę światła, gdzie według biografa Waltera Isaacsona znajduje się Ludovico. Podobnie jak w przypadku wielu obrazów Leonarda, kompozycja składa się z piramidalnej spirali, a modelka zostaje złapana w ruchu skręcającym w lewo, co odzwierciedla trwające całe życie zainteresowanie Leonarda dynamiką ruchu. Portret z profilu w trzech czwartych był jedną z jego wielu innowacji.

Cecilia urodziła się na początku 1473 roku w dużej rodzinie ze Sieny. Jej ojciec nazywał się Fazio Gallerani. Nie należał do szlachty, ale zajmował kilka ważnych stanowisk na dworze mediolańskim, w tym stanowisko ambasadora w Republice Florencji i Księstwie Lukki. Jej matką była Margherita Busti, córka znanego doktora prawa. Wraz z sześcioma braćmi kształciła się w zakresie łaciny i literatury. W 1483 roku w wieku dziesięciu lat Cecilia została zaręczona ze Stefano Viscontim, ale zaręczyny zostały zerwane w 1487 roku z nieznanych powodów. W maju 1489 roku opuściła dom i udała się do Monastero Nuovo i prawdopodobnie tam poznała Ludovico. W wieku 16 lub 18 lat została jego kochanką i lubiła przyjmować elitę intelektualną w swoich apartamentach w jego mediolańskim zamku oraz siedzibie dworu książęcego przy Porta Giovia. Przypuszcza się, że była preferowaną partnerką Sforzy, ale miała zbyt niską pozycję społeczną, aby mogła być politycznie akceptowalna. Po urodzeniu ich syna Cesare 3 maja 1491 roku Sforza nadal zapewniał rodzinie pałacowe domy, zaaranżował małżeństwo Gallerani z włoskim hrabią oraz załatwił wyższe nominacje kościelne dla Cesare w Mediolanie.

Kolejną bohaterką obrazu jest zwierzę spoczywające w ramionach Cecylii nazywane gronostajem. Komentatorzy zauważyli, że jest zbyt duży, aby być prawdziwym gronostajem, ale jego rozmiar tłumaczy się głównie symbolicznym charakterem. Istnieje kilka interpretacji znaczenia gronostaja i często są one używane w połączeniu ze sobą. Gronostaj w zimowym płaszczu był tradycyjnym symbolem czystości i umiaru, ponieważ wierzono, że raczej grozi mu śmierć niż brudzenie białego płaszcza. Odnotowano również, że gronostaj ma osobiste znaczenie dla Ludovico Sforzy, ponieważ używał go jako osobistego emblematu, po mianowaniu przez Ferdynanda I członkiem Zakonu Gronostaja w 1488 roku. Gronostaj może nawiązywać także do znaczenia gronostaja lub łasicy w literaturze klasycznej, gdzie odnosi się do ciąży, czasami jako zwierzęcia chroniącego kobiety w ciąży. Mniej więcej w czasie powstawania obrazu Cecilia była w ciąży z nieślubnym synem Ludovico.

Obraz został zakupiony we Włoszech w 1798 roku przez księcia Adama Jerzego Czartoryskiego, syna Izabeli Czartoryskiej Flemming i księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego, i włączony do zbiorów rodziny Czartoryskich w Puławach w 1800 roku.

„Światowe życie”

W XIX wieku obraz sporo podróżował. W czasie powstania listopadowego 1830 roku 84-letnia księżna Czartoryska uratowała go przed wkraczającą armią rosyjską, ukryła i wysłała 150 km na południe do pałacu Czartoryskich w Sieniawie. Wkrótce został przeniesiony do miejsca zesłania Czartoryskich w Paryżu, Hôtelu Lambert. Rodzina wróciła do Polski w 1869 roku i sprowadziła obraz do Krakowa w 1876 roku. Podczas I wojny światowej obraz przeniesiono do Gemäldegalerie Alte Meister w Dreźnie na przechowanie, wracając do Krakowa w 1920 roku.

W 1939 roku w oczekiwaniu na niemiecką okupację Polski, został ponownie przeniesiony do Sieniawy, jednak został odkryty, zajęty przez hitlerowców i wysłany do Muzeum Cesarza Fryderyka w Berlinie. W 1940 roku Hans Frank, generalny gubernator Polski, zobaczył tam obraz i zażądał zwrotu do Krakowa, gdzie wisiał w jego gabinecie na Wawelu. W 1941 roku przeniesiono go do magazynu innych zrabowanych dzieł sztuki we Wrocławiu. W 1943 roku sprowadzono go z powrotem do Krakowa i wystawiono na Wawelu. Pod koniec II wojny światowej został odkryty przez wojska alianckie w wiejskiej posiadłości Franka w Schliersee w Bawarii i w 1946 roku wrócił do Polski. Ponownie znalazł się na wystawie w Muzeum Czartoryskich w Krakowie. Przez drugą połowę XX wieku dzieło podróżowało po świecie częściej niż jakikolwiek inny obraz Leonarda, wystawiane w Warszawie (1952), Moskwie (1972), Waszyngtonie (1991/92), Malmö (1993/94), Rzymie /Mediolan (1998), Florencja (1999). „Dama z gronostajem” była eksponowana w Muzeum Czartoryskich aż do jego zamknięcia z powodu remontu w 2010 roku. Od maja 2017 do 2019 roku było eksponowane w Muzeum Narodowym w Krakowie. Wrócił do Muzeum Czartoryskich na ponowne otwarcie muzeum 19 grudnia 2019 roku.

Zdjęcie: Wikipedia