Polskie malarstwo batalistyczne – przykłady dzieł

Prawdziwy rozkwit batalistyki w polskim malarstwie szacuje się na XIX wiek, a wśród przedstawicieli tego gatunku znajdziemy nazwiska takie jak Jerzy Kossak, Józef Brandt oraz Jan Matejko. Warto poznać kilka z najważniejszych dzieł polskiego malarstwa batalistycznego.

„Bitwa pod Kłuszynem”, Szymon Boguszowicz

Szymon Boguszowicz był synem malarza Pawła Bogusza zwanego Boguszem Donoszowiczem i Katarzyny Axentowiczówny, związanych z cechem malarzy we Lwowie. Rodzina mieszkała w ormiańskiej dzielnicy miasta. Szymon Boguszowicz malował portrety i obrazy na zamówienie polskich magnatów i władców. Jego styl malarski zawiera elementy zachodnio- i wschodnioeuropejskie. Charakterystyczne są wyraźne kontury i zazwyczaj ciemne tło. Boguszowicz jest jednym z najważniejszych malarzy XVII wieku na dzisiejszej Ukrainie. W 1610 roku artysta był obserwatorem bitwy pod Kłuszynem podczas wojny polsko-rosyjskiej i towarzyszył hetmanowi Stanisławowi Żółkiewskiemu w wyprawie do Moskwy. Namalował dla niego między innymi „Bitwę pod Kłuszynem”. „Bitwa pod Kłuszynem została namalowana na zlecenie Żółkiewskiego w 1620 roku. Miała zawisnąć w kościele parafialnym w Żółkwi. Obraz namalowano w technice olej na płótnie, wyróżnia się wręcz olbrzymimi rozmiarami – 600 × 600 cm ( niektórzy podają również 580 × 690 cm). Starcie zostało przedstawione na nim „z lotu ptaka”, w ujęciu symultanicznym (szereg wydarzeń następujących po sobie) i obejmującym całe pole bitwy. Obraz uznaje się za dzieło wpisujące się w nurt siedemnastowiecznego malarstwa batalistycznego, w którym zastosowano typowe dla tej tematyki rozwiązania kompozycyjne, ale pojawiły się także opinie, że dzieło to raczej zaprzecza wzorom ówczesnej batalistyki, bowiem brak w nim zwartej kompozycji, która eksponowałaby decydujący moment starcia lub postać wodza. Po II wojnie światowej kościół w Żółkwi został przekształcony w magazyn. Obraz wisiał w nim do lat 70. XX wieku, kiedy to został przewieziony do magazynu Lwowskiej Galerii Obrazów w dawnym klasztorze kapucynów pod zamkiem w Olesku. Po poddaniu konserwacji obraz umieszczono w pokapucyńskim kościele.

„Szarża w wąwozie Somosierra”. Piotr Michałowski

Obraz upamiętnia szarżę 3. Szwadronu 1. Pułku Szwoleżerów Gwardii Cesarskiej, która miała miejsce 30 listopada 1808 roku w trakcie bitwie na przełęczy Somosierra w Hiszpanii. Napoleon wydał rozkaz, aby szarżował 3. Szwadron 1. Pułku Szwoleżerów Gwardii, gdyż Hiszpanie z łatwością odpierali ataki. Było to 125 kawalerzystów pod wodzą Jana Kozietulskiego. Polacy zdobyli wszystkie cztery baterie. Do ostatniej dotarło ledwie kilkunastu żołnierzy, a jej utrzymanie możliwe było tylko dzięki wsparciu 1. szwadronu pod dowództwem Tomasza Łubieńskiego. Atak trwał tylko 8 minut, a 60 osób poległo lub odniosło rany, ale droga na Madryt została otwarta. Obraz przedstawia kulminacyjny moment szarży. Ekspresyjne dzieło Michałowskiego uchodzi za kwintesencję polskiego romantyzmu. Kompozycja obrazu jest dynamiczna, kolorystyka ciepła, z odcieniami brązu i czerwieni, posiadająca jaśniejsze fragmenty. Co ciekawe, postacie nie są namalowane z dbałością o szczegóły, co oddaje za to pęd szarżujących koni. Szarża polskich szwoleżerów była częstym tematem w malarstwie. Inspirowali się nim m.in. Juliusz, Jerzy i Wojciech Kossakowie, January Suchodolski, Michał Bylina, Zygmunt Rozwadowski, Jan Rosen, Horace Vernet i Louis-Francois Lejeune. „Szarża w wąwozie Samosierra” znajduje się w Muzeum Narodowym w Krakowie, a jego rozmiar to 81 × 66,5 cm.

„Czarniecki pod Koldyngą”, Józef Brandt

„Czarniecki pod Koldyngą” to obraz olejny autorstwa Józefa Brandta, namalowany w roku 1870 znajdujący się w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie. Dzieło Brandta przedstawia ważny epizod z wyprawy duńskiej Stefana Czarnieckiego w latach 1658–1659 podjętej w czasie II wojny północnej. Kolorystyka obrazu, zestrojona z rzeczywistym pejzażem jest ciemna, utrzymana w zgaszonych barwach. Szarości, brązy i biele zostały ożywione kilkoma asymetrycznie rozłożonymi akcentami czerwieni, a także efektami światła słonecznego. Faktura obrazu jest chropawa. Malarz zrezygnował z popularnej w malarstwie historycznym anegdotyczności na rzecz opisu działań wojennych. Na temat obrazu wybrał moment oblężenia, w którym desant wojsk Stefana Czarnieckiego podpływa pod twierdzę i rozpoczyna szturm. Scena przeprawy wojsk polskich na wyspę została ukazana w rozległym, panoramicznym pejzażu. Po lewej stronie, nad brzegiem morza, Brandt namalował pięciu żołnierzy na koniach – dowódców obserwujących przeprawę. Wśród nich wyróżnia się postać Stefana Czarnieckiego, ubranego w czerwone spodnie i czerwony płaszcz. Wymiary obrazu to 95 × 206 cm.

„Bitwa pod Grunwaldem”, Jan Matejko

Obraz przedstawia bitwę pod Grunwaldem i zwycięstwo sprzymierzonej Korony Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego nad Zakonem Krzyżackim w 1410 roku. Płótno pochodzi z 1878 roku i jest jednym z najbardziej bohaterskich przedstawień historii Polski i Litwy. Jest eksponowany w Muzeum Narodowym w Warszawie. Obraz ma rozmiar 426 × 987 cm. Głównym tematem obrazu jest scena śmierci wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego Ulricha von Jungingena. Kolejną centralną postacią jest wielki książę litewski Witold Wielki, ubrany na czerwono z uniesionym w ręku mieczem. Obraz był zarówno chwalony, jak i krytykowany za swoją złożoność. Jest to jedno z najbardziej rozpoznawalnych dzieł Matejki, które prawdopodobnie przyczyniło się do utrwalenia popularnego obrazu bitwy pod Grunwaldem i jej trwałej sławy w polskiej świadomości. Matejko, skupiając się raczej na Witoldzie niż na Jagielle, podkreślił znaczenie Litwy dla Polski i wartość współpracy obu krajów w unii polsko-litewskiej. Na niebie św. Stanisław, patron Polski, spogląda na walczące strony. Podobnie jak wiele innych dzieł, Bitwa pod Grunwaldem została ukryta przez Polaków w trakcie okupacji Polski przez hitlerowskie Niemcy. Razem z „Hołdem pruskim” znalazł się w gronie dwóch dzieł sztuki, które znalazły się na liście „najbardziej poszukiwanych” obrazów sporządzonej przez nazistów. Goebbels wyznaczył za niego nagrodę w wysokości 10 milionów marek. Obraz przetrwał lata wojny ukryty pod Lublinem. Odrestaurowany po II wojnie światowej od 1949 roku znajduje się w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie.

„Bitwa pod Racławicami”

„Panorama Racławicka” to monumentalny (15 × 114 metrów) cykloramiczny obraz przedstawiający bitwę pod Racławicami podczas powstania kościuszkowskiego. Znajduje się we Wrocławiu. Obraz jest jednym z niewielu zachowanych zabytków gatunku XIX-wiecznej kultury masowej i najstarszym w Polsce. Panorama ma kształt koła i, z widzem pośrodku, przedstawia różne sceny pod różnymi kątami widzenia. Specjalna perspektywa zastosowana w obrazie oraz efekty dodatkowe (oświetlenie, sztuczny teren) tworzą wrażenie realności. Pomysł namalowania obrazu wyszedł od malarza Jana Styki, który do udziału w projekcie zaprosił Wojciecha Kossaka. Pomagali im Ludwik Boller, Tadeusz Popiel, Zygmunt Rozwadowski, Teodor Axentowicz, Włodzimierz Tetmajer, Wincenty Wodzinowski i Michał Sozański. Projekt został pomyślany jako patriotyczne upamiętnienie 100. rocznicy zwycięskiej bitwy pod Racławicami, słynnego epizodu Insurekcji Kościuszkowskiej. Bitwa rozegrała się 4 kwietnia 1794 roku pomiędzy powstańczymi siłami pod dowództwem samego Kościuszki a armią rosyjską dowodzoną przez generała Aleksandra Tormasowa. Obraz ukazuje najważniejsze zdaniem twórców momenty bitwy w sposób asynchroniczny, nie ukazując przy tym jej początkowych faz. Płótno żaglowe, tkane na zamówienie zakupiono w Brukseli, specjalnie wybudowaną żelazną konstrukcję rotundy (projektu Ludwika Ramułta) w Wiedniu. Rotundę, znajdującą się w Parku Stryjskim we Lwowie, ukończono w lipcu 1893 roku. Ogromny panoramiczny obraz powstał w ciągu 9 miesięcy. Do zagruntowania płótna zużyto 750 kg farby. Oficjalne otwarcie odbyło się 5 czerwca 1894 roku we Lwowie. Od początku istnienia Panorama „Bitwa pod Racławicami” przyciągnęła ogromne zainteresowanie i sprowadziła do Lwowa rzesze turystów.  

Zdjęcia: Wikipedia